« ̓Εν τῇ πρὸς Θαλάσσιον παρατεθείσῃ περικοπῇ αὐτοῦ (ἐρώτησις Ξʹ, MPG 90, 620-621) ὁ ἱερὸς Μάξιμοςς μελέτης του ὁ καθηγητὴς ̓Α. Θεοδώρου

–

δέχεται τὴν ἀπροϋπόθετον ἐνανθρώπησιν. Εἶναι χαρακ-
τηριστικὸν ὅτι τοῦτο πράττει εἰς ἀπάντησιν ἐρωτή-
ματος ἀφορῶντος εἰς τὸ χωρίον τῆς Γραφῆς (Αʹ Πετρ.
1, 19-20· Κολ. 1, 26), τοῦθ ̓ ὅπερ μαρτυρεῖ ἐμφανῶς
περὶ τῆς βιβλικῆς δομῆς τῆς σκέψεως αὐτοῦ. ̓Αλλὰ
μὴν ἐν τῇ Γραφῇ οὐδαμῶς μαρτυρεῖται ἡ περὶ
ἀπροϋποθέτου ἐνανθρωπήσεως ἰδέα. Εἶναι προφανὲς ὅτι
ὁ ἱερὸς Μάξιμος ἀπολυτοποιεῖ ἐν προκειμένῳ ἰδέας
βιβλικάς, χρησιμοποιῶν μάλιστα σχήματα θεολογοῦν-
τος λόγου ὑπερβολικά. ̔Η ἀπολυτοποίησις αὕτη ἐξαίρει
τὴν μοναδικότητα τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως διὰ τὴν
θέωσιν τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς κτίσεως.
Τὴν ἰδέαν ταύτην»
συνεχίζει ὁ καθηγητὴς ̓Α.
Θεοδώρου,
«ὁ Μάξιμος ἅπαξ μόνον ἐκφέρει, οὐδαμῶς
ἀνακάμπτων -τουλάχιστον ἐκπεφρασμένως - ἐπ ̓ αὐτῆς.
̔Η ὑπόλοιπος σειρὰ σκέψεων αὐτοῦ προσανατολίζεται
ἀριδήλως πρὸς τὴν ἐμπροϋπόθετον ἐνανθρώπησιν. Εἶναι
ἀδύνατον ἐν τῇ σκέψει τοῦ Μαξίμου νὰ ἀποχωρίσῃ τις
τὴν ἰδέαν τῆς ἐνανθρωπήσεως ἀπὸ τῆς ἰδέας τῆς ἀπο-
λυτρώσεως καὶ σωτηρίας... Φρονοῦμεν ὅτι ἀπροϋπό-
θετος ἐνανθρώπησις καὶ δὴ καὶ ὡς ψιλὴ θεολογικὴ
ἐπίνοια καὶ θεωρία, ἐλλείπει ἐκ τῆς θεολογικῆς σκέ-
ψεως τοῦ ἱεροῦ Πατρός. Πλείονα περὶ τοῦ πράγματος
δὲν δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν»
28
.
Εἶναι φανερὸν ὅτι ἡ διαφωνία τῶν μελετητῶν τῆς θεολογίας
τοῦ ἁγίου Μαξίμου περὶ τοῦ θέματος τούτου δεικνύει ὅτι πράγματι
ὑπάρχει ἐνταῦθα ἓν πρόβλημα. Τοσοῦτον μᾶλλον καθ ̓ ὅσον ἀκό-
μη καὶ κατὰ τοὺς μὴ δεχομένους τὴν ἰδέαν περὶ ἀπροϋποθέτου
σαρκώσεως παρὰ τῷ ἁγ. Μαξίμῳ, ὑπάρχει τοὐλάχιστον ἓν κείμε-
νον αὐτοῦ εἰς τὸ ὁποῖον
«ἐκφράζεται σαφῶς ἡ περὶ ἀπολύτου καὶ
ἀπροϋποθέτου ἐνανθρωπήσεως διδασκαλία»
του
29
.
Ταυτοχρόνως ὅμως ὑπάρχουν, ὅπως εἴδομεν, πολλὰ ἄλλα χωρία,
τὰ ὁποῖα οὐδεμίαν ἀφίνουν ἀμφιβολίαν περὶ τοῦ ὅτι ἡ ἐνανθρώπη-
–
10
–
σις τοῦ Θεοῦ Λόγου ἐγένετο διὰ τὴν σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου,
ἑπομένως ἡ ἐνανθρώπησις ἔχει ὡς προϋπόθεσιν καὶ κίνητρον
τὴν πτῶσιν τοῦ ἀνθρώπου καὶ συνεπῶς τὴν ἀνάγκην λυτρώσεως
καὶ σωτηρίας αὐτοῦ. Τί νὰ εἴπωμεν ἡμεῖς περὶ τῆς διαφωνίας
ταύτης τῶν κειμένων τοῦ αὐτοῦ ἱεροῦ Πατρός; ̔Υπάρχει ὄντως
οὐσιαστικὴ διαφωνία καὶ διάστασις αὐτῶν; ῍Η μήπως τὸ πρόβλημα
ἔγκειται εἰς τὸ πῶς ἑρμηνεύεται ἡ
«διαφωνία»
αὐτὴ τῶν κειμένων
ἐντὸς τοῦ εὐρυτέρου πλαισίου τῆς θεολογικῆς σκέψεως τοῦ
μεγάλου τούτου Πατρὸς τῆς ̓Εκκλησίας;
Κατ ̓ ἀρχὴν πρέπει νὰ λεχθῇ καὶ ἐντόνως νὰ ὑπογραμμισθῇ τὸ
γεγονὸς ὅτι ὁ ἅγιος Μάξιμος εἶναι κατ ̓ ἐξοχὴν σωτηριολογικὸς
θεολόγος, ὅπως ἐξ ἄλλου καὶ ὅλοι οἱ ἄλλοι Πατέρες τῆς ὀρθο-
δόξου ̓Εκκλησίας. ̔Η σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι δι ̓ αὐτὸν τὸ
κεντρικὸν μήνυμα τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ̓Εκκλησίας τοῦ Σωτῆρος
Χριστοῦ καὶ διὰ τοῦτο ὁ ἐνανθρωπήσας Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ Κύρι-
ος ̓Ιησοῦς Χριστός, εἶναι πρωτίστως Σωτήρ. ̓Ελέχθη ὑπὸ πολλῶν
μελετητῶν τῆς πατερικῆς θεολογίας ὅτι ὁ ἱερὸς Μάξιμος εἶναι
κατ ̓ ἐξοχὴν χριστολογικὸς θεολόγος, ἀλλ ̓ εἶναι γεγονὸς ὅτι δι ̓
αὐτόν, ὅπως καὶ δι ̓ ὅλους τοὺς ἄλλους χριστολογικοὺς Πατέρας
τῆς ̓Ανατολῆς, αὐτὴ αὕτη ἡ Χριστολογία θεωρεῖται πάντοτε
σωτηριολογικῶς.
Τοῦτο συμβαίνει ἁπλούστατα διότι ὁ Θεάνθρωπος ̓Ιησοῦς Χρι-
στὸς ἐδόθη εἰς ἡμᾶς καὶ ἐφανερώθη ἐν τῇ ἱστορίᾳ τοῦ πεπτωκότος
κόσμου καὶ τῇ ̓Εκκλησίᾳ ὡς Σωτὴρ καὶ Λυτρωτής, ὅπως ἄλλω-
στε δεικνύει καὶ τὸ προσωπικὸν ὄνομά Του, ̓Ιησοῦς=Σωτὴρ (βλ.
Πράξ. 13, 23). Διὰ τὸν λόγον αὐτὸν εἶναι ἀδιανόητον διὰ τὸν
ἅγιον Μάξιμον νὰ κάμῃ «ὑποθέσεις» τύπου μεσαιωνικῶν
σχολαστικῶν, διότι αὗται θὰ ἐσήμαινον τὴν ἀπομάκρυνσιν ἀπὸ
τὸ σταθερὸν ἔδαφος τῆς βιβλικοπατερικῆς θεολογίας τῆς ̓Εκκλησί-
ας, ἡ ὁποία εἶναι μία
«θεολογία τῶν γεγονότων»,
δηλαδὴ τῶν
δεδομένων τῆς ἱερᾶς ἱστορίας τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ ἐν Τριάδι
Θεοῦ εἰς τὸν κόσμον, διὰ τὴν σωτηρίαν τοῦ πεπτωκότος ἀνθρώπου.
Διὰ τοῦτο ὀρθῶς γράφει ὁ
Balthasar
:
«Πάντως εἰς τὸν Μάξιμον εἶναι ξένη ἡ προϋπόθεσις
τῆς σχολαστικῆς ἐκείνης ἔριδος, ἡ ὁποία ἀφορμᾶται
ἐκ μιᾶς ὄχι πραγματικῆς, ἀλλὰ δυνατῆς τάξεως τοῦ
εἶναι (τῆς τοῦ ἀναμαρτήτου). Δι ̓ αὐτόν, τὸ προϋπάρξαν
–
11
–
θέλημα τοῦ Θεοῦ ταυτίζεται πρὸς τὸ βασίλειον τῶν
“
ἰδεῶν
”
καὶ τῶν
“
δυνατοτήτων
”
. ̔Η τάξις τοῦ εἶναι
καὶ ἡ τάξις τῶν γεγονότων συμπίπτουν εἰς τοῦτο τὸ
ὕψιστον σημεῖον»
30
.
̔Επομένως, πρέπει νὰ τονισθῇ ἰδιαιτέρως τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἅγ
.
Μάξιμος εἰς οὐδὲν ἐκ τῶν κειμένων ἐκφράζει ὑποθετικὴν σκέψιν
ἢ ἰδέαν σχετικῶς πρὸς τὸ ἀπροϋπόθετον ἢ ἐμπροϋπόθετον τῆς
σαρκώσεως, ἀλλὰ τοὐναντίον ὁμιλεῖ ἐξ ἴσου θετικῶς τόσον περὶ
τοῦ ὅτι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ἐσαρκώθη διὰ τὴν λύτρωσιν καὶ σωτη-
ρίαν τοῦ πεπτωκότος ̓Αδάμ, ὅσον καὶ περὶ τοῦ ὅτι ἡ θεία ἐν-
ανθρώπησις τοῦ Λόγου εἶναι
«τὸ μακάριον δι ̓ ὃ τὰ πάντα
συνέστησαν τέλος»
καὶ ὁ
«προεπινοούμενος θεῖος σκοπὸς (ἢ τὸ
«τέλος»), οὗ ἕνεκα μὲν πάντα, αὐτὸ δὲ οὐδενὸς ἕνεκα»
31
.
Κατὰ τὴν ἡμετέραν γνώμην ἡ θεολογικὴ
«κλεὶς»
διὰ τὴν λύσιν
αὐτοῦ τοῦ παρὰ τῷ ἁγίῳ Μαξίμῳ προβλήματος εἶναι ἀκριβῶς ἡ
κεντρικὴ θεολογικὴ σκέψις του -ἡ θέωσις. ̓Εξ ὅλης τῆς θεολογικῆς
ἐνοράσεώς του γίνεται σαφὲς ὅτι τὰ πάντα προσδιορίζονται καὶ
ἐξηγοῦνται ἀπὸ τὸ
«τέλος»
των.
« ̓Εκζητῶν οὖν τὸ ἑαυτοῦ τέλος ὁ ἄνθρωπος, εἰς τὴν
ἀρχὴν καταντᾷ, φυσικῶς ἐν τῷ τέλει τυγχάνουσαν»
32
.
Οὕτω, καὶ ὁλόκληρον τὸ σχέδιον τοῦ Θεοῦ, τὸ διαλαμβανόμενον
ἐν τῇ προαιωνίῳ θείᾳ βουλῇ περὶ δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου καὶ
τοῦ κόσμου, περὶ προνοίας, σωτηρίας καὶ ἀνακεφαλαιώσεως τῶν
πάντων ἐν Αὐτῷ (τῷ Θεῷ), φανεροῦται πλήρως καὶ ἐξηγεῖται
ἀποκλειστικῶς καὶ μόνον ἐν τῇ τελικῇ θεώσει τῆς ἀνθρωπίνης
φύσεως καὶ πάσης τῆς κτίσεως.
Τί σημαίνει ὅμως θέωσις διὰ τὸν ἅγιον Μάξιμον; Σημαίνει
ἁπλῶς μίαν
«ἠθικὴν θέωσιν»
ἢ ἔστω μίαν θέωσιν μόνον
«κατὰ
χάριν»;
Γίνεται σαφὲς ἀπὸ ὅλην τὴν θεολογικὴν μαρτυρίαν τοῦ ἁγ
.
Μαξίμου ὅτι ἡ θέωσις τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἀδιανόητος ἄνευ τῆς
ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, διότι τελικῶς ἡ πλήρης θέωσις
κατ ̓ αὐτόν, εἶναι ἡ καθ ̓ ὑπόστασιν ἕνωσις τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως
μετὰ τοῦ Θεοῦ. ̔Υπάρχουν πλεῖστα χωρία μαρτυροῦντα τὴν παρὰ
τῷ ̔Αγίῳ ταύτισιν τῆς θεώσεως τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως πρὸς τὴν
καθ ̓ ὑπόστασιν ἕνωσιν αὐτῆς μετὰ τοῦ Θεοῦ Λόγου. Καὶ εἶναι
–
12
–
λίαν χαρακτηριστικὸν ὅτι, ὅσοι ἐκ τῶν μελετητῶν τοῦ ἱεροῦ
Πατρὸς ἀρνοῦνται τὴν ἀπροϋπόθετον σάρκωσιν, δὲν ἠσχολήθη-
σαν μὲ τὸ βασικὸν αὐτὸ σημεῖον τῆς μαξιμιανῆς θεολογίας, δηλ.
μὲ τὴν θέωσιν, ὡς καθ ̓ ὑπόστασιν ἕνωσιν, ἐνῷ ἀκριβῶς τὰ κείμενα
τὰ ὁποῖα ὁμιλοῦν περὶ τοῦ ἀπροϋποθέτου τῆς σαρκώσεως, πάν-
τοτε ὑπογραμμίζουν αὐτὴν τὴν ἀντίληψιν. Καὶ ὄχι μόνον ἡ θέωσις
παρὰ τῷ ἁγίῳ Μαξίμῳ συμπίπτει πρὸς τὴν καθ ̓ ὑπόστασιν ἕνωσιν
-ἡ ὁποία, περιττὸν νὰ εἴπωμεν, εἶναι δυνατὴ μόνον ἐν τῷ
ἐνανθρωπήσαντι Λόγῳ τοῦ Θεοῦ- ἀλλὰ καὶ ἡ ἀνακεφαλαίωσις (ἢ
«ἀποπεράτωσις»
) παρ ̓ αὐτῷ, ἔχει τὴν ἰδίαν ἔννοιαν, ἀκόμη δέ,
τοὐλάχιστον εἰς μερικὰ χωρία τῶν ἔργων του, καὶ ἡ λέξις «
σωτη-
ρία»
(σωτηρία=θέωσις=καθ ̓ ὑπόστασιν ἕνωσις)
33
.
Εἰς τὸ σημεῖον αὐτὸ ἡ προαναφερθεῖσα 5 ἀπόκρισις πρὸς
Θαλάσσιον εἶναι σαφής: Τὸ
«μυστήριον τοῦ Χριστοῦ»
εἶναι ἡ
«θεότητος καὶ ἀνθρωπότητος καθ ̓ ὑπόστασιν ἕνωσις»
34
καὶ τοῦτ-
ο εἶναι
«ἡ ὑπὲρ φύσιν θέωσις»
35
,
ἡ ὁποία γίνεται διὰ τῆς σ-
αρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, ὁ ὁποῖος ὢν Δημιουργὸς τῆς
«κατὰ
φύσιν τῶν ὄντων οὐσίας»,
ἀνεδείχθη καὶ
«τῆς κατὰ χάριν
αὐτουργὸς τῶν γεγονότων θεώσεως»
36
.
̓Επίσης, τὸ ἐν ἀρχῇ ἀναφερθὲν χωρίον τοῦ ἁγ
. Μαξίμου, εἰς τὰ
῎Απορα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου
37
, ὁμιλεῖ μὲ τὴν ἰδίαν
σαφήνειαν περὶ τῆς θεώσεως καὶ ἀνακεφαλαιώσεως (ἢ
«συν-
αρμολογήσεως»
καὶ
«ἐνσωματώσεως»
ἡμῶν εἰς τὸ σῶμα τοῦ
Χριστοῦ), ὡς
«καθ ̓ ὑπόστασιν»
ἑνώσεως ἐν τῷ Χριστῷ τῆς ἡμετέρας
φύσεως,
«ἀδιαιρέτως καὶ ἀσυγχύτως»
38
.
̓Εν συνεχείᾳ τὸ κείμενον αὐτὸ λέγει ὅτι τοῦτο ἦτο
«ὁ πρὸ
αἰώνων περὶ ἡμᾶς πανάγαθος τοῦ Θεοῦ σκοπός»,
τοῦ ὁποίου τὴν
πραγματοποίησιν, χωρὶς οὐδεμίαν ἀμφιβολίαν, μόνον ἡ ἐνανθρώ-
πησις τοῦ Θεοῦ Λόγου ἐξασφαλίζει καὶ φέρει εἰς πέρας
39
.
̓Αλλ ̓ εἶναι γεγονὸς ὅτι εἰς τὸ τέλος τοῦ περὶ οὗ ὁ λόγος
χωρίου ἐγείρεται ἓν βασικὸν ἐρώτημα ἐπὶ τοῦ θέματος αὐτοῦ,
ἐπειδὴ λέγει ὁ ῞Αγιος ὅτι
«τὸ ἐν Χριστῷ γενόμενον ἐπὶ τέλει τοῦ
αἰῶνος μυστήριον... ἀπόδειξις καὶ ἀποπλήρωσις ἐστὶ»
τοῦ ἐν τῷ
προπάτορι ̓Αδὰμ
«παραθέντος»
εἰς τὴν ἀρχὴν τοῦ αἰῶνος
«μυστηρίου»
40
.
Ποῖον ἦτο τὸ ἐν ̓Αδὰμ
«παραθὲν»
μυστήριον;
῏Ητο βεβαίως ἡ θέωσις τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως καὶ ἡ ἐν αὐτῇ
–
13
–
ἕνωσις ὅλης τῆς κτίσεως μετὰ τοῦ Θεοῦ. Διότι ἡ θέωσις ἦτο ὁ
προορισθεὶς ὑπὸ τοῦ Θεοῦ τελικὸς σκοπὸς τοῦ ἀνθρώπου, καθὼς
εἴδομεν.
̓Αλλ ̓ ἡ ἐρώτησις, ἡ ὁποία τίθεται ἐνταῦθα εἶναι ἡ ἑξῆς: Θὰ
ἠδύνατο ὁ πρωτόπλαστος ̓Αδὰμ νὰ ἐπιτύχῃ τοῦ σκοποῦ του,
δηλαδὴ τῆς θεώσεώς του;
Εἰς τὴν συνέχειαν τοῦ κειμένου ὁ ἱερὸς Μάξιμος παραθέτει
μίαν λίαν ἐνδιαφέρουσαν ἑρμηνείαν, κατὰ τὴν ὁποίαν ὁ πρῶτος
ἄνθρωπος, ὁ ̓Αδάμ, ζῶν ὀρθῶς κατὰ
«τὴν ἐξ ἀρχῆς φυσικῶς
πρὸς τοῦτο δοθεῖσαν δύναμιν»
καὶ κινούμενος
«κατὰ φύσιν»
πρὸς
τὸν Θεόν, θὰ ἠδύνατο νὰ ἑνώσῃ βαθμηδὸν ἐν ἑαυτῷ καὶ δι ̓
ἑαυτοῦ, τὰς ὑπαρχούσας πέντε διαιρέσεις εἰς τὸν κόσμον καὶ
τοιουτοτρόπως νὰ φθάσῃ εἰς τὴν θέωσιν αὐτοῦ καὶ τῆς κτίσεως,
ἤτοι εἰς τὴν ἕνωσίν του μὲ τὸν ἄκτιστον Θεόν
41
.
Ποῖα θὰ ἦτο ἡ ἕνωσις αὕτη;
Κατὰ τὸ κείμενον αὐτὸ τοῦ ἁγ. Μαξίμου θὰ ἦτο ἡ δι ̓
«ἀγάπης»
ἕνωσις τῆς κτιστῆς τῇ ἀκτίστῳ φύσει, τὴν ὁποίαν θὰ ἐπετύγχανεν
ὁ ἄνθρωπος
«ὅλος ὅλῳ περιχωρήσας ὁλικῶς τῷ Θεῷ, καὶ γενό-
μενος πᾶν εἴ τί πέρ ἐστιν ὁ Θεός, χωρὶς τῆς κατ ̓
οὐσίαν ταυτότητος, καὶ ὅλον αὐτὸν ἀντιλαβὼν ἑαυτοῦ
τὸν Θεόν, καὶ τῆς ἐπ ̓ αὐτὸν τὸν Θεὸν ἀναβάσεως οἷον
ἔπαθλον αὐτὸν μονώτατον κτησάμενος τὸν Θεόν»
42
.
Εἰς τὸ κείμενον αὐτὸ τοῦ ἁγ
. Πατρὸς ὡσὰν νὰ διαφαίνεται ὅτι
ἡ θέωσις τοῦ ̓Αδάμ, ὡς ἕνωσις αὐτοῦ μετὰ τοῦ Θεοῦ, θὰ ἦτο
κατορθωτὴ καὶ ἐφικτὴ ἐὰν οὗτος δὲν ἡμάρτανεν.
῞Ομως, παρὰ ταῦτα δικαιούμεθα ὅπως θέσωμεν ἐνταῦθα ἓν ἀκόμη
ἐρώτημα βάσει ὅλων τῶν θεολογικῶν θέσεων τοῦ ἁγίου Μαξίμου.
Δηλαδή: Εἶναι ἡ θέωσις, ὡς ὑπὲρ φύσιν χάρις, ἐφικτὴ εἰς
οἱανδήποτε κτιστὴν φύσιν, ἔστω καὶ φύσιν ὑποβοηθουμένην ὑπὸ
τῆς θείας δυνάμεως;
Διὰ τὸν ἅγ
. Μάξιμον ἡ ὑπὲρ φύσιν θέωσις εἶναι μία πραγματι-
κότης,
«ἧς οὐδεὶς τὸ παράπαν κατὰ φύσιν τῶν ὄντων
ἐφικέσθαι δυνήσεται λόγος»
43
.
῎Η, ὅπως λέγει ἀλλαχοῦ, ὁ ἄνθρωπος δύναται νὰ ποιῇ τὰς
–
14
–
ἀρετάς, ἀλλ ̓ ὄχι καὶ τὴν θέωσίν του, διότι εἰς τὸν μέλλοντα
αἰῶνα (τὸν αἰῶνα τῆς θεώσεως),
«συγκαταπαύσωμεν τοῖς φύσει πεπερασμένοις τὰς οἰ-
κείας δυνάμεις, ἐκεῖνο γινόμενοι (θεωθέντες) ὅπερ τῆς
κατὰ φύσιν δυνάμεως οὐδαμῶς ὑπάρχει κατόρθωμα,
ἐπειδὴ τοῦ ὑπὲρ φύσιν (ὅπως εἶναι ἡ θέωσις) ἡ φύσις
καταληπτικὴν οὐ κέκτηται δύναμιν. Θεώσεως γὰρ οὐδὲν
γενητὸν κατὰ φύσιν ἐστὶ
ποιητικόν, ἐπειδὴ μηδὲ Θεοῦ
καταληπτικόν»
44
.
̓Επίσης δέ, εἰς τὸ αὐτόθι 5 σχόλιον προστίθενται τὰ ἑξῆς
χαρακτηριστικά:
«Πάσχομεν οὖν ὡς ὑπὲρ φύσιν οὖσαν κατὰ χάριν,
ἀλλ ̓ οὐ ποιοῦμεν τὴν θέωσιν. Οὐ γὰρ ἔχομεν δεκτικὴν
φύσει τῆς θεώσεως δύναμιν»
45
.
̔Η θέωσις λοιπόν, καὶ δὴ ὡς πλήρης
«καθ ̓ ὑπόστασιν»
ἕνωσις
μετὰ τοῦ Θεοῦ, εἶναι ἀνέφικτος εἰς τὴν κτιστὴν ἀνθρωπίνην
φύσιν καθ ̓ ἑαυτὴν (κατὰ τὸν τῆς φύσεως
«λόγον»
) ἔστω καὶ ἐὰν
ἦτο αὕτη ἡ προπτωτικὴ φύσις τοῦ πρώτου ̓Αδάμ. Διὰ τοῦτο ὁ
ἱερὸς Πατὴρ θὰ διακηρύξῃ ἀπεριφράστως ὅτι μόνον τὸ μυστή-
ριον τῆς τοῦ Θεοῦ Λόγου ἐνανθρωπήσεως εἶναι ἐνεργητικὸν τῆς
ὑπὲρ φύσιν θεώσεως:
«Δεξιὸν οὖν τὸ κατὰ πρόνοιαν τῆς τοῦ Θεοῦ Λόγου
σαρκώσεως ὑπάρχει μυστήριον, ὡς ἐνεργητικὸν τῆς ὑπὲρ
φύσιν χάριτι πρὸ τῶν αἰώνων προορισθείσης τῶν
σῳζομένων θεώσεως»
46
.
Τὸ αὐτὸ θὰ εἴπῃ ὁ ἅγιος Μάξιμος ὅταν, εἰς τὰ ῎Απορα τοῦ
Γρηγορίου Θεολόγου, θὰ ὁμολογήσῃ ὅτι ὁ
«ὅλος ἄνθρωπος θεοῦται τῇ τοῦ ἐνανθρωπήσαντος
Θεοῦ χάριτι θεουργούμενος»
47
.
Δυνάμεθα, λοιπόν, βάσει τοῦ τελευταίου αὐτοῦ χωρίου νὰ
εἴπωμεν ὅτι ὁ ̓Αδάμ, ἐὰν δὲν ἡμάρτανε, θὰ ἐθεοῦτο μὲν βεβαιώτατα,
ὄχι ὅμως ἁπλῶς τῇ
«θείᾳ χάριτι»,
ἀλλ ̓ ἀκριβῶς
«τῇ τοῦ
ἐνανθρωπήσαντος θεοῦ χάριτι θεουργούμενος»,
διότι ἡ θέωσις
ἀπαραιτήτως προϋποθέτει τὴν καθ ̓ ὑπόστασιν ἕνωσιν τῆς ἀνθρωπί-
νης φύσεως μετὰ τοῦ θεουργοῦντος αὐτὴν Θεοῦ Λόγου, ἢ ἄλλαις
–
15
–
λέξεσιν ἡ θέωσις (θεοποίησις) τοῦ ἀνθρώπου προϋποθέτει καὶ
ἀπαιτεῖ τὴν ἐνανθρώπησιν τοῦ Θεοῦ.
Διὰ νὰ γίνῃ, λοιπόν, ὁ ἄνθρωπος θεὸς (=θέωσις), χρειάζεται
ὡς προϋπόθεσις τούτου, νὰ γίνῃ πρῶτον ὁ Θεὸς ἄνθρωπος (=ἐν-
ανθρώπησις).
Δηλαδὴ ἡ προϋπόθεσις τῆς θεώσεως ἡμῶν εἶναι ἡ σάρκωσις
τοῦ Θεοῦ Λόγου, ἡ ὁποία καθ ̓ ἑαυτὴν οὐδεμίαν ἔχει προϋπόθεσιν.
Βεβαίως, ὡς εἴδομεν, ὁ ἅγιος Μάξιμος ἀναφέρει εἰς ἓν τῶν προα-
ναφερθέντων χωρίων ὅτι προοδεύων ὁ πρῶτος ̓Αδὰμ θὰ συν-
εκεφαλαίωνε ἐν ἑαυτῷ τὴν κτίσιν καὶ θὰ ἡνοῦτο τελικῶς καὶ ὁ
ἴδιος
«δι ̓ ἀγάπης»
μὲ τὸν ἄκτιστον Θεόν, διότι ἡ ἀγάπη
εἶναι ἡ δύναμις ἡ
«τὸν ἄνθρωπον τῷ Θεῷ θεοῦσα διὰ
τὸ φιλόθεον»
48
.
̓Αλλ ̓ ὅμως ἡ δύναμις τῆς ἀληθοῦς ἀγάπης, κατὰ τὸν ἅγ
. Μά-
ξιμον, δὲν συνίσταται μόνον εἰς αὐτὴν τήν, ἂς εἴπωμεν, μονόπλευρον
κίνησιν ἀπὸ τὸν ἄνθρωπον πρὸς τὸν Θεόν, διότι ἡ ἀγάπη, ὅπως
λέγει ὁ ἱερὸς Πατήρ, ἔχει πάντοτε καὶ τὴν
«καλὴν ἀντιστροφὴν»
(ἐκ τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν ἄνθρωπον):
«Τὸν μὲν Θεὸν ἄνθρωπον, διὰ τὴν τοῦ ἀνθρώπου
θέωσιν (ποιοῦσα ἡ ἀγάπη), τὸν δὲ ἄνθρωπον Θεόν, διὰ
τὴν τοῦ Θεοῦ ἀνθρώπησιν. Βούλεται γὰρ ἀεὶ καὶ ἐν
πᾶσιν ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος καὶ Θεὸς τῆς αὐτοῦ ἐνσωματώ-
σεως ἐνεργεῖσθαι τὸ μυστήριον»
49
.
̔Επομένως, δυνάμεθα ἤδη μετὰ βεβαιότητος νὰ εἴπωμεν ὅτι,
κατὰ τὸν ῞Αγιον, τὸ
«ἐν ἀρχῇ τοῦ αἰῶνος ἐν τῷ προπάτορι παραθὲν
μυστήριον»,
τοῦ ὁποίου τὸ τοῦ Χριστοῦ μυστήριον ἀποτελεῖ
«ἀ-
πόδειξιν καὶ ἀποπλήρωσιν»,
δὲν θὰ ἐτελεῖτο εἰ μὴ μόνον διὰ τῆς
ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, διὰ τὸν ἁπλοῦν λόγον, ὅτι ἡ
θέωσις τυγχάνει ἀνέφικτος εἰς πᾶσαν κτιστὴν φύσιν καθ ̓ ἑαυτήν,
καὶ ὅτι πλήρης καὶ ἀληθινὴ τοιαύτη, σημαίνει καθ ̓ ὑπόστασιν
ἕνωσιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως μετὰ το
ῦ Θεοῦ. Ταύτην δὲ ἀπερ-
γάζεται καὶ ἀποπληροῖ μόνον ἡ ἐνανθρώπησις τοῦ Θεοῦ ὡς ἀπαρχὴ
καὶ συνέχισις καὶ τελείωσίς της. Διὰ
τοῦτο ἀκριβῶς ἔθεσεν ὁ ἐν
Τριάδι φιλάνθρωπος Θεὸς ἐν τῇ προαιω
νίῳ βουλῇ Αὐτοῦ τὴν ἐν
τῷ Χριστῷ θέωσιν τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς κτίσεως, ἤτοι τὴν καθ ̓
–
16
–
ὑπόστασιν ἕνωσιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, μετὰ τοῦ Θεοῦ Λόγου.
Διὰ τὸν σκοπὸν ἢ τὸ
«τέλος»
αὐτὸ ἀκριβῶς ἐδημιουργήθη ὁ
ἄνθρωπος καὶ ὁ κόσμος, ἐπειδὴ τοιουτοτρόπως ἀποκαλύπτεται
«ὁ ἐνδότατος πυθμὴν τῆς πατρικῆς ἀγαθότητος»
50
.
Πῶς ὅμως ἐναρμονίζεται ἡ θεολογικὴ αὕτη ἐνόρασις τοῦ ἁγίου
Μαξίμου μὲ τὸ γεγονὸς τῆς πτώσεως τοῦ ἀνθρώπου, καθὼς καὶ
τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου διὰ τὴν ἀπολύτρωσιν καὶ σωτηρίαν
τοῦ πεπτωκότος ̓Αδάμ; ̓Εδῶ ἐπανερχόμεθα εἰς τὸν προαναφερ-
θέντα σωτηριολογικὸν χαρακτῆρα ὁλοκλήρου τῆς θεολογίας τοῦ
̔Αγίου.
̓Αλλὰ γεννᾶται τὸ ἐρώτημα: ̔Ο σωτηριολογικὸς αὐτὸς χαρα-
κτὴρ δὲν βλάπτεται καὶ δὲν ἐκτοπίζεται ἀπὸ τὴν θεολογικὴν
ἄποψιν τοῦ ἁγίου Μαξίμου περὶ τοῦ ἀπροϋποθέτου τῆς θείας
σαρκώσεως;
Εἴπομεν ἤδη ὅτι ὁ ἱερὸς Πατὴρ δὲν κάμνει οὐδεμίαν
«ὑπό-
θεσιν»
περὶ τοῦ τί θὰ ἐγίνετο ἐὰν ὁ ̓Αδὰμ δὲν ἔπιπτε κτλ.
̓Εὰν ἡμεῖς ὅμως ἐζητοῦμεν νὰ εὕρωμεν εἰς τὰ ἔργα τοῦ ἁγίου
Μαξίμου θετικὴν ἀπάντησιν εἰς τὴν μὴ τεθεῖσαν ὑπ ̓ αὐτοῦ, ἀλλὰ
δυναμένην νὰ τεθῇ ἐρώτησιν ταύτην, τότε θὰ εὑρίσκωμεν τὰ κάτωθι
χωρία αὐτοῦ, εἰς τὰ ὁποῖα φαίνεται σαφῶς ὅτι ἡ σάρκωσις καὶ
ἐνανθρώπησις τοῦ Λόγου θὰ ἐγένετο ἀσχέτως τῆς πτώσεως τοῦ
ἀνθρώπου καὶ τοῦτο διότι ὁ τεθεὶς ὑπὸ τοῦ Θεοῦ πρωταρχικὸς
καὶ τελικὸς
«πανάγαθος σκοπὸς»
τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ κόσμου,
ἦτο ὁ
«τῆς τοῦ Λόγου σαρκώσεως καὶ τῆς ἡμῶν θεώσεως»
(ὅπως
θὰ ἔλεγεν ὁ ἅγιος ̓Ιωάν. Δαμασκηνός)
51
. Θὰ ἐπραγματοποιεῖτο
οὗτος
«μὴ δεχόμενος καθ ̓ ὁτιοῦν καινισμὸν κατὰ τὸν ἴδιον
λόγον»
52
.
Οὕτως, ὥστε ἡ ἐμφάνισις τῆς ἁμαρτίας, ἡ ὁποία δὲν
ἦτο ἀπρόβλεπτος καὶ πρόξενος
«ξενισμοῦ»
εἰς τὸν Θεόν, δὲν
ἠνάγκασε τὸν Θεὸν νὰ ἀλλάξῃ τὸ ἀρχικὸν σχέδιόν Του κατὰ
τὸν ἐσωτερικὸν
«λόγον»
Του.
̔Η κατὰ πρόγνωσιν πρόβλεψις τῆς τοῦ ̓Αδὰμ ἁμαρτίας ἔφερεν
ἁπλῶς μίαν
«ἐπεισαγωγὴν»
ἄλλου (
«καινοτέρου»
) τρόπου
πραγματοποιήσεως τοῦ θείου σχεδίου
53
, τὸν οἰκονομικὸν δηλαδὴ
«τρόπον»
τῆς σαρκώσεως καὶ τοῦ σταυρικοῦ πάθους τοῦ Χριστοῦ,
διὰ τὴν κατ ̓ ἀρχὴν μὲν ἀπολύτρωσιν καὶ σωτηρίαν τοῦ πεπτωκό-
τος ἀνθρώπου, κατόπιν δέ, ἢ μᾶλλον ἀκριβέστερον ταυτοχρόνως,
καὶ διὰ τὴν τελικὴν θέωσιν αὐτοῦ. ̔Ο
«νέος τρόπος»
αὐτὸς τοῦ
«κατὰ τὸν ἴδιον λόγον»
ἀμεταμελήτου καὶ ἀμεταβλήτου προαιωνίου
σχεδίου τῆς βουλῆς τοῦ Θεοῦ, φαίνεται σαφῶς εἰς τὸ ἑπόμενον
χωρίον τοῦ ἁγίου Πατρός, ὅπου οὗτος διαστέλλει τὴν πρόνοιαν
ἐκ τῆς κρίσεως τοῦ Θεοῦ· καὶ τὴν μὲν πρόνοιαν (ὡς εὐρυτέραν)
ἐφαρμόζει ἐπὶ τῆς σαρκώσεως, ὡς μυστηρίου ἐνεργητικοῦ καὶ
συστατικοῦ τῆς ὑπὲρ φύσιν θεώσεως, τὴν δὲ κρίσιν ὡς μυστηρίου
τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου διὰ τὴν ἀπολύτρωσιν καὶ σωτηρίαν τῆς
πεπτωκυίας φύσεως τοῦ ̓Αδάμ.
Οὕτω ἀναγινώσκομεν:
«Δεξιὸν οὖν τὸ κατὰ πρόνοιαν τῆς τοῦ Λόγου σαρκώ-
σεως, ὑπάρχει μυστήριον, ὡς ἐνεργητικὸν τῆς ὑπὲρ φύσιν
χάριτι πρὸ τῶν αἰώνων προορισθείσης τῶν σωζωμένων
θεώσεως· ἧς οὐδεὶς τὸ παράπαν κατὰ φύσιν τῶν ὄντων,
ἐφικέσθαι δυνήσεται λόγος· εὐώνυμον δέ, τὸ κατὰ τὴν
κρίσιν τοῦ ζωοποιοῦ πάθους τοῦ κατὰ σάρκα παθεῖν
βουληθέντος Θεοῦ, σαφῶς ὑπάρχει μυστήριον· ὡς
ἐνεργητικὸν μὲν τῆς τῶν ἐπεισαχθέντων ἐκ τῆς παρ-
ακοῆς τῇ φύσει παρὰ φύσιν πάντων ἰδιωμάτων καὶ
κινημάτων παντελοῦς ἀναιρέσεως· ποιητικὸν δέ, τῆς
τῶν προηγουμένως κατὰ φύσιν ἁπάντων ἰδιωμάτων τε
καὶ κινημάτων ἀνελλειποῦς ἀποκαταστάσεως· καθ ̓ ἣν
οὐδεὶς τὸ παράπαν τῶν ὄντων κίβδηλος εὑρεθήσεται
λόγος»
54
.
Τὸ ἀνωτέρω χωρίον ὁ ἅγιος Μάξιμος διασαφηνίζει εἰς τὰ
σχόλια 35 καὶ 36, γράφων:
« ̔Η πρόνοια, φησίν, ἐν τῷ καθ ̓ ὑπόστασιν ἑνωθῆναι
σαρκὶ τὸν Λόγον δείκνυται·
ἡ δὲ κρίσις, ἐν τῷ παθεῖν
ὑπὲρ ἡμῶν σαρκὶ καταδέξασθαι φαίνεται· δι ̓ ὧν, ἑνώσεως
καὶ πάθους, ἡ τοῦ παντὸς σωτηρία συνέστηκεν. ̔Η μὲν
σάρκωσις, φησίν, εἰς τὴν τῆς φύσεως σωτηρίαν γέγονε·
τὰ δὲ πάθη, πρὸς λύτρωσιν τῶν διὰ τὴν ἁμαρτίαν τῷ
θανάτῳ κατεχομένων»
55
.
Τὸ σπουδαιότατον τοῦτο κείμενον τοῦ ἁγίου Μαξίμου, μετὰ
τῶν ἐπ ̓ αὐτοῦ δύο σχολίων, τὰ ὁποῖα ἀνεφέρομεν, νομίζομεν ὅτι
σαφῶς παρουσιάζει τὰς πραγματικὰς διαστάσεις τῆς θεολογίας
τοῦ ἱεροῦ Πατρὸς ἐπὶ τοῦ μεγάλου θέματος τῆς σαρκώσεως τοῦ
–
18
–
Θεοῦ Λόγου, ὡς θεμελίου τῆς θεώσεως ἡμῶν. Χωρὶς νὰ κάμνῃ
«ὑποθέσεις»
ὁ ῞Αγιος φανερώνει τὸ ἀπροϋπόθετον τοῦ μυστηρίου
τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου καὶ τῆς ἐν Χριστῷ θεώσεως
καὶ ἐνσωματώσεως τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς κτίσεως.
̔Επομένως, κατὰ τὸν ἅγιον Μάξιμον, ὁ ̓Αδὰμ (λαμβανόμενος
εἴτε εἰς τὴν προπτωτικήν, εἴτε εἰς τὴν μεταπτωτικὴν κατάστασιν
αὐτοῦ) δὲν εἶναι ἡ
«κλεὶς τῆς ἑρμηνείας»
τῶν πάντων, ἀλλ ̓ ὁ
Θεάνθρωπος Λόγος, ὁ Χριστὸς καὶ μόνον
56
. Δὲν ἑρμηνεύεται ἡ
σάρκωσις τοῦ Λόγου ἐκ τοῦ ̓Αδάμ, ἀλλ ̓ ὁ ̓Αδὰμ καὶ τὰ πάντα
ἑρμηνεύονται ἐκ τοῦ καὶ ἐν τῷ ἐνανθρωπήσαντι Θεῷ Λόγῳ. Εἰς
Αὐτόν, τὸν Χριστὸν δηλαδή, συνέρχονται ἡ ἀρχὴ (=δημιουργία)
καὶ τὸ τέλος (=θέωσις), ἀλλὰ καὶ ἡ ἐν τῷ μεταξὺ γενομένη
Οἰκονομία τῆς σωτηρίας, ὥστε νὰ ἀποκαλυφθῇ καὶ φανερωθῇ ἐν
τῷ ̓Αναστάντι ὁ τελικὸς θεῖος σκοπὸς τῶν πάντων:
«Τὸ τῆς ἐνσωματώσεως τοῦ Λόγου μυστήριον, πάντων
ἔχει τῶν τε κατὰ τὴν Γραφὴν αἰνιγμάτων καὶ τύπων
τὴν δύναμιν, καὶ τῶν φαινομένων κτισμάτων τὴν ἐπιστή-
μην. Καὶ ὁ μὲν γνοὺς σταυροῦ καὶ ταφῆς τὸ μυστήριον,
ἔγνω τῶν προειρημένων τοὺς λόγους. ̔Ο δὲ τῆς ἀνα-
στάσεως μυηθεὶς τὴν ἀπόρρητον δύναμιν, ἔγνω τὸν ἐφ ̓ ᾧ
τὰ πάντα προηγουμένως ὁ Θεὸς ὑπεστήσατο σκοπόν»
57
.
῞Οθεν, δυνάμεθα ἐκ τῶν ἀνωτέρω νὰ συμπεράνωμεν ὅτι, κατὰ
τὸν ἅγιον Μάξιμον, ἡ θέωσις τοῦ ἀνθρώπου ἀποτελεῖ τὴν δευτέραν
πλευρὰν ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ μυστηρίου, τοῦ ὁποίου πρώτη τοιαύτη
τυγχάνει ἡ σάρκωσις τοῦ Λόγου. ῞Οπως, λοιπόν, ἡ θεότης τοῦ
ἐνανθρωπήσαντος Λόγου δὲν πάσχει οὐδεμίαν ἀλλοίωσιν ἢ
μεταβολὴν ἐν τῇ μετὰ τῆς ἀνθρωπότητος ἑνώσει αὐτῆς, οὕτως
ἀκριβῶς καὶ ἡ ἀνθρωπίνη φύσις ἐν τῇ θεώσει (θεοποιήσει) αὐτῆς
δὲν μεταβάλλεται εἰς θείαν φύσιν κατὰ τρόπον πανθεϊστικόν, οὔτε
πάσχει οἱανδήποτε ἀλλοίωσιν κατὰ τὴν οὐσίαν αὐτῆς:
« ̔Ως γὰρ γέγονε κάτω δι ̓ ἡμᾶς ἀναλλοιώτως καὶ
ἄνθρωπος καθ ̓ ἡμᾶς χωρὶς μόνης ἁμαρτίας, λύσας
ὑπερφυῶς τοὺς νόμους τῆς φύσεως, οὕτω καὶ ἡμεῖς
κατὰ τὸ ἀκόλουθον ἄνω δι ̓ αὐτὸν γενησόμεθα, καὶ
θεοὶ κατ ̓ αὐτὸν τῷ τῆς χάριτος μυστηρίῳ, μηδὲν τὸ
παράπαν ἀλλοιοῦντες τῆς φύσεως»
58
.
–
19
–
(*)
̔Ιερομονάχου ̓Αρτεμίου Ραντοσάβλιεβιτς,
Τὸ Μυστήριον τῆς Σωτηρίας
κατὰ τὸν ῞Αγιον Μάξιμον τὸν ̔Ομολογητήν, ̓Εναίσιμος ἐπὶ Διδακτορίᾳ
Διατριβὴ ̔Υποβληθεῖσα εἰς τὴν Θεολογικὴν Σχολὴν τοῦ ̓Εθνικοῦ καὶ Καπο-
διστριακοῦ Πανεπιστημίου ̓Αθηνῶν, ̓Αθῆναι 1975, Κεφάλαιον Τρίτον,
« ̔Η
Θέωσις ὡς τὸ Τέλος καὶ τὸ Πλήρωμα τῆς Σωτηρίας»,
σελ. 180-196. ̓Επιμέλ.
ἡμετ.
1.
Βλ. Περὶ ἀγάπης Γʹ 25 (
PG
90, 1024
BC
).
2.
Πρὸς Κωνσταντῖνον Σακελλάριον, ̓Επιστολὴ ΚΔʹ (
PG
91, 609
C
). « ̔Η ὑπὸ τοῦ
Θεοῦ κατὰ ταῦτα δημιουργία τοῦ σύμπαντος κόσμου λαμβάνει νόημα μόνον
ὑπὸ τὴν θεωρίαν πάσης πραγματικότητος ἐν σχέσει καὶ ἑνότητι πρὸς τὴν
τριαδικὴν κοινωνίαν» (Νικολάου Ματσούκα, ̓Εκκλησιολογία ἐξ ἐπόψεως
τοῦ Τριαδικοῦ δόγματος, ἐν ΕΕΘΣΠΘ, Θεσσαλονίκη 1972, σελ. 129).
3.
Βλ. Πρὸς Θαλάσσιον 63 (
PG
90, 684
A
).
4.
G. Florovskij, Vizantijskie otci V - VIII, Paris
1933, σελ. 227.
5.
Πρὸς Θαλάσσιον 65, σχόλ. 44 (
PG
90, 781
C
).
6.
῎Ενθ ̓ ἀν. 40, σχόλ. 2 (
PG
90, 401
A
).
7.
V. Lossky
, ̔Η θέα τοῦ Θεοῦ, σελ. 176.
•
Τόσον περὶ τῆς ἐννοίας τῆς θεώσεως εἰς τὴν χριστιανικὴν (καὶ προ-
χριστιανικὴν) ἱστορίαν τῆς σκέψεως, ὅσον καὶ περὶ ὅλων τῶν πλευρῶν τῆς
θεώσεως (ἤτοι ἐν τῷ Χριστῷ καὶ ἐν ἑκάστῳ ἀνθρώπῳ), βλέπε εἰς