Μονή της Χώρας

ο καθολικό της Μονής της Χώρας (Kariye Camii) χτίστηκε μεταξύ 1077 και 1081 από τη Μαρία Δούκαινα, την πεθερά του αυτοκράτορα Αλέξιου Α' Κομνηνού, πάνω σε παλαιότερο κτίσμα. Το 1120 επισκευάστηκε ριζικά από το γιο του Αλέξιου, το σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό. Πολύ αργότερα, μεταξύ 1316 και 1321, ο Θεόδωρος Μετοχίτης, Λογοθέτης του Γενικού επί Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου και λόγιος με σημαντικό συγγραφικό έργο, ανακαινίζει το κτήριο, προσθέτει τον εξωνάρθηκα και το νότιο παρεκκλήσι και τα διακοσμεί με τα περίφημα μωσαϊκά και τις τοιχογραφίες.
Η ιδιαίτερη ονομασία του μοναστηριού οφείλεται στην επωνυμία "η χώρα των ζώντων" που συνοδεύει το Χριστό στις απεικονίσεις του στο ναό και εμπνέεται από τον ψαλμό 116,9.
Αντίστοιχα, η Παναγία στις απεικονίσεις της στο ναό χαρακτηρίζεται ως η "χώρα του αχωρήτου", φρασεολογία που πηγάζει από τον Ακάθιστο Ύμνο. Και οι δύο χαρακτηρισμοί απηχούν τις ιδιότητες που αποδίδονται στο Χριστό ως ενσαρκωτή της ζωής και στη Θεοτόκο ως φορέα της Ενσάρκωσης.
Ενδιαφέροντα είναι τα πορτρέτα των κτητόρων που απεικονίζονται στο ναό. Πάνω από τη βασίλειο πύλη παριστάνεται ο Θεόδωρος Μετοχίτης πλούσια ενδεδυμένος να προσφέρει σε στάση προσκύνησης ομοίωμα του ναού στον ένθρονο Χριστό. Στον ανατολικό τοίχο του εσωνάρθηκα δεξιά και αριστερά από τις μορφές του Χριστού και της Θεοτόκου παριστάνονται σε μικρότερη κλίμακα ο Ισαάκιος Κομνηνός, που συνδέεται με τη δεύτερη ανοικοδόμηση του ναού και η μοναχή Μελάνη, "κυρά των Μουγουλίων" σύμφωνα με την επιγραφή. Η μυστηριώδης μορφή, άγνωστη από άλλες πηγές, ταυτίζεται από τους μελετητές με μία από τις πριγκίπισσες του οίκου των Παλαιολόγων που παντρεύτηκαν ηγεμόνες των Μογγόλων. Σκηνές από την παιδική ηλικία του Χριστού και από τον κύκλο των Θαυμάτων του απεικονίζονται στον εξωνάρθηκα, ενώ ένας λεπτομερειακός μαριολογικός κύκλος, εμπνευσμένος από τα απόκρυφα ευαγγέλια, καλύπτει τον εσωνάρθηκα. Χαρακτηριστικές είναι οι αφηγηματικές και ρωπογραφικές λεπτομέρειες, όπως των γυναικών που παραστέκουν την Άννα στη Γέννηση της Θεοτόκου, που προσδίδουν ζωντάνια και έναν οικείο χαρακτήρα στις θρησκευτικές σκηνές. Το νότιο παρεκκλήσι προσαρτήθηκε και διακοσμήθηκε στα 1315-20 επίσης με δαπάνη του Μετοχίτη, με σκοπό να συμπεριλάβει τον τάφο του κτήτορα. Σύμφωνο με το νεκρικό προορισμό του χώρου είναι και το εικονογραφικό του πρόγραμμα. Μία επιβλητική σύνθεση της Καθόδου του Χριστού στον Άδη διακοσμεί την αψίδα, ενώ μία μνημειακή παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας καλύπτει τα ψηλότερα μέρη του ανατολικού τμήματος. Οι δύο παραστάσεις από τα Θαύματα του Κυρίου, η Ανάσταση του γιου της χήρας και της κόρης του Ιαείρου, ολοκληρώνουν το πρόγραμμα του ανατολικού τμήματος του παρεκκλησίου, που συνολικά εκφράζει το Θρίαμβο του Χριστού πάνω στο Θάνατο. Το δυτικό τμήμα διακοσμείται με σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη που αποτελούν προεικονίσεις της Παναγίας, διαμορφώνοντας έτσι με ζωγραφικά μέσα έναν ύμνο στη Θεοτόκο.
Το συνολικό πρόγραμμα απηχεί βαθιά θεολογική σκέψη. Οι λεπτοί συσχετισμοί των παραστάσεων σε περισσότερα ερμηνευτικά επίπεδα και συμβολισμούς προϋποθέτουν υψηλή εκκλησιαστική και λόγια παιδεία, και κάνουν φανερή την ανάμιξη του Μετοχίτη στη διαμόρφωση του εικονογραφικού προγράμματος.
Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά αποτελούν το σημαντικότερο δείγμα της λεγόμενης δεύτερης παλαιολόγειας τεχνοτροπίας, χαρακτηρίζονται για την άψογη τεχνική τους εκτέλεση και απηχούν τα εκλεπτυσμένα γούστα των αριστοκρατικών κύκλων της πρωτεύουσας, στους οποίους ανήκει και ο εμπνευστής του σημαντικού αυτού μνημειακού συνόλου.

Στοιχειώδης, ανώτερη και ανώτατη παιδεία εκπαίδευση των παιδιών στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο ήταν οργανωμένη στις βασικές

εκπαίδευση των παιδιών στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο ήταν οργανωμένη στις βασικές γραμμές που είχαν τεθεί στις προηγούμενες περιόδους.
Tις πρώτες λέξεις τις μάθαιναν όλα τα παιδιά στο σπίτι μέχρι τα έξι τους χρόνια με ευθύνη της μητέρας τους. Aπό την ηλικία των έξι πήγαιναν στο σχολείο όπου διδάσκονταν τα "ιερά γράμματα", δηλαδή το αλφάβητο, ορθογραφία, κανόνες γραμματικής και στοιχειώδη αριθμητική. Ως βάση για να διδάξουν αυτά τα πράγματα οι δάσκαλοι έπαιρναν χριστιανικά κείμενα και έτσι η διδασκαλία είχε χαρακτήρα περισσότερο θρησκευτικό. H πρωτοβάθμια αυτή εκπαίδευση διαρκούσε περίπου 4 με 5 χρόνια.
Στα έντεκα χρόνια τους τα αγόρια, μόνο αυτά των εύπορων οικογενειών και των μεγάλων πόλεων, είχαν πρόσβαση στην ανώτερη παιδεία, την "εγκύκλιο παιδεία". Αυτή περιλάμβανε τη διδασκαλία τεσσάρων μαθημάτων (γραμματικής, ποίησης, ρητορικής και απλών μαθηματικών) με βάση αυτή τη φορά κοσμικές και όχι θρησκευτικές πηγές. Η ανώτερη αυτή μόρφωση έδινε στα αγόρια τη δυνατότητα να διεκδικήσουν ένα κατώτερο κρατικό ή εκκλησιαστικό αξίωμα.
Για τα ανώτατα όμως κρατικά και εκκλησιαστικά αξιώματα απαιτούνταν ανώτατη μόρφωση που παρεχόταν μόνο στην πρωτεύουσα από την αυτοκρατορική αυλή και το Πατριαρχείο αντίστοιχα. Στην ανώτατη μόρφωση είχαν πρόσβαση μόνο γόνοι επιφανών οικογενειών του Bυζαντίου, γιοι ανώτατων αξιωματούχων και ανιψιοί ή προστατευόμενοι μητροπολιτών. Ο αυτοκράτορας τους έπαιρνε στην αυλή του και επέβλεπε την εκπαίδευσή τους από δασκάλους. Η εκπαίδευση βασιζόταν στη βαθύτερη και σοβαρότερη μελέτη ποίησης, ρητορικής, ιατρικής, φιλοσοφίας που είχε ως βάση το "Όργανο" του Αριστοτέλη και τέλος ανώτερων μαθηματικών, τα οποία ονομάζονταν "τετρακτύς", καθώς αποτελούνταν από τέσσερα διαφορετικά αντικείμενα: αριθμητική, αστρονομία, γεωμετρία και μουσική. Αν ήθελαν να καταλάβουν ανώτατα εκκλησιαστικά αξιώματα, οι μαθητές συνέχιζαν μετά τις σπουδές αυτές και ειδικεύονταν στη θεολογία.

Θεόδωρος Μετοχίτης

Θεόδωρος Mετοχίτης ήταν ένας από τους σπουδαιότερους βυζαντινούς συγγραφείς και ο μεγαλύτερος βυζαντινός πρόδρομος της Aναγέννησης του 15ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας γύρω στο 1260/61. Μετά την "εγκύκλιο παιδεία", στα είκοσί του χρόνια, μπήκε στην υπηρεσία του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από αποστολές στην Κύπρο, τη Σερβία, τη Θεσσαλονίκη και αλλού, που του ανατέθηκαν ως διπλωμάτη, κατέλαβε διαδοχικά τα δημόσια αξιώματα του λογοθέτη των οικειακών, λογοθέτη των αγελών και παραδυναστεύοντος. Τέλος, από το 1304 ως το 1321 έγινε λογοθέτης του γενικού ή μέγας λογοθέτης, κατέλαβε δηλαδή τον υψηλότερο τίτλο στη βυζαντινή διοίκηση. Η σταδιοδρομία του διακόπηκε με την εκθρόνιση του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγο και αργότερα τον εξορισμό του Μετοχίτη στο Διδυμότειχο από τον Ανδρόνικο Γ' Παλαιολόγο. Πέθανε το 1332 στην αγαπημένη του Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, την οποία είχε ο ίδιος ανακαινίσει και καταστήσει χώρο μελέτης και ησυχαστήριο. Το έργο που άφησε είναι εξαιρετικά πλούσιο. Περιλαμβάνει ρητορικά έργα (βασιλικούς επαίνους και δύο λόγους), δύο συγγράμματα αστρονομίας και μια έμμετρη "φιλολογική διαθήκη". Τα κυριότερα, όμως, έργα του είναι τα 20 ποιήματά του και μια συλλογή από κείμενα φιλοσοφικού ενδιαφέροντος τα οποία ο ίδιος συγκέντρωσε στον τόμο Υπομνηματισμοί και σημειώσεις γνωμικαί. Η τελευταία συλλογή περιλαμβάνει και σχόλια σε έργα του Αριστοτέλη τα οποία αποτελούν το εκτενέστερο έργο σχολιασμού της αριστοτελικής φιλοσοφίας που έχουμε από την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο.

Γρηγόριος Παλαμάς

Γρηγόριος Παλαμάς ήταν ο σημαντικότερος θεολόγος του 14ου αιώνα. Γεννήθηκε γύρω στο 1296 άγνωστο πού. Ξέρουμε ότι ήταν γόνος οικογένειας ευγενών η οποία τον έστειλε σε νεαρή ηλικία στην αυλή του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου να ανατραφεί εκεί. Αυτός όμως εγκατέλειψε την αυλή για να αφιερωθεί στη θρησκευτική ζωή. Δέχτηκε το σχήμα του μοναχού στη Θεσσαλονίκη και έζησε για λίγο ως ερημίτης στα περίχωρα της Βέροιας. Αργότερα αποσύρθηκε στο Άγιον Όρος και εκεί γνώρισε τη μυστικιστική θεωρία των ησυχαστών, της οποίας έγινε οπαδός. Έγραψε θεολογικά συγγράμματα για να στηρίξει τον Ησυχασμό δίνοντάς του δογματική βάση, ορίζοντάς τον δηλαδή σύμφωνα με τα δόγματα της Εκκλησίας, και υπήρξε ο κύριος εκπρόσωπος της ησυχαστικής κίνησης κατά τη διάρκεια της ομώνυμης έριδας. Το 1349 με την υποστήριξη του ησυχαστή αυτοκράτορα Ιωάννη Στ' Καντακουζηνού έγινε μητροπολίτης της Θεσσαλονίκης, αλλά ο λαός της πόλης αντέδρασε στην εκλογή του και δεν του επέτρεψε να εγκατασταθεί στην πόλη παρά ύστερα από αρκετά χρόνια. Από τους οπαδούς του ωστόσο τιμήθηκε πολύ και αργότερα ανακηρύχτηκε άγιος από την Εκκλησία.

Βαλκάνια. Ένωση Φερράρας-Φλωρεντίας

νώ οι Βυζαντινοί επεκτείνονταν στην Πελοπόννησο, λίγο πιο βόρεια η Θεσσαλονίκη έδινε την τελευταία μάχη της με τους Τούρκους. Οι τελευταίοι έπειτα από σύντομη αλλά σκληρή πολιορκία κατέλαβαν την πόλη στις 29 Μαρτίου 1430 και αιχμαλώτισαν όσους κατοίκους της διέφυγαν τη σφαγή. Μετά τη Θεσσαλονίκη οι Τούρκοι πολιόρκησαν τα Ιωάννινα. Οι κάτοικοι των Ιωαννίνων ωστόσο συγκλονισμένοι από την καταστροφή της Θεσσαλονίκης προτίμησαν να δεχθούν τα προνόμια που τους υποσχέθηκαν οι Τούρκοι σε περίπτωση που δεν πρόβαλαν αντίσταση και παρέδωσαν την πόλη σε αυτούς τον Οκτώβριο του 1430.

Οι νέες απώλειες ανάγκασαν τον αυτοκράτορα να στραφεί πάλι για βοήθεια στη Δύση και τον πάπα. Ξεκίνησε έτσι από το 1431 επαφές με τον πάπα και τους κύκλους της Βασιλείας, που σε σύνοδο την ίδια χρονιά είχαν θέσει το ζήτημα της λήψης σημαντικών αποφάσεων από σύνοδο και όχι από τον πάπα. Η έριδα του πάπα Ευγενίου Δ' με τους κύκλους της Βασιλείας καθυστέρησε τις διαπραγματεύσεις, αποφασίστηκε όμως τελικά να συγκληθεί σύνοδος στη Φερράρα που μεταξύ άλλων θα έλυνε και το ζήτημα της Ένωσης των Εκκλησιών. Τη σύνοδο θα παρακολουθούσε και ο ίδιος ο Ιωάννης Η' που πήγαινε στη Δύση όχι μόνο για να ζητήσει βοήθεια, αλλά και για να πραγματοποιήσει την Ένωση με τη Ρώμη. Πριν φύγει το Νοέμβριο του 1437 άφησε αντικαταστάτη στο θρόνο τον αδελφό του Κωνσταντίνο. Η βυζαντινή αποστολή που αποτελούνταν από 30 επισκόπους και κάποιους λαϊκούς έφτασε στις αρχές Μαρτίου στη Φερράρα και στις 9 Απριλίου η σύνοδος άρχισε τις εργασίες της που κράτησαν όλο το 1438. Το 1439 η σύνοδος λόγω οικονομικών δυσχερειών και μιας επιδημίας που ξέσπασε στη Φερράρα μεταφέρθηκε στη Φλωρεντία. Εκεί υπογράφτηκε τελικά η Ένωση των Εκκλησιών και τα σχετικά κείμενα διαβάστηκαν στον καθεδρικό της πόλης στα λατινικά από τον καρδινάλιο Cesarini και στα ελληνικά από τον αρχιεπίσκοπο Νικαίας Βησσαρίωνα.

Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος

Γεώργιος Κουρτέσης Σχολάριος ήταν λόγιος και κληρικός. Είναι περισσότερο γνωστός ως ο πρώτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μετά την Άλωση, με το όνομα Γεννάδιος Β'. Γεννήθηκε γύρω στα 1405 στην Κωνσταντινούπολη όπου και διδάχτηκε τα "εγκύκλια μαθήματα" από τον Ιωάννη Χορτασμένο και το Μάρκο Ευγενικό. Στη συνέχεια, μελετώντας μόνος του απέκτησε πολύ μεγάλη θεολογική και φιλοσοφική μόρφωση και έκανε κύριο σκοπό της ζωής του την ενίσχυση της παιδείας στην Κωνσταντινούπολη, γιατί θεωρούσε ότι αυτό θα ενδυνάμωνε τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Μακάριζε τους Δυτικούς για την κλασική παιδεία τους και έμαθε μάλιστα λατινικά για να μελετήσει στο πρωτότυπο τους δυτικούς θεολόγους και φιλοσόφους. Μετέφρασε πολλά έργα των τελευταίων από τα λατινικά στα ελληνικά, όπως αυτά του Θωμά Ακινάτη και του Πέτρου Ισπανού. Επιχείρησε επίσης να σχολιάσει τον Αριστοτέλη και το έργο του αυτό ξεπέρασε σε έκταση και ποιότητα τα ανάλογα έργα όλων των προγενέστερων βυζαντινών σοφών. Τα πιο ενδιαφέροντα από τα υπόλοιπα φιλοσοφικά έργα του είναι τα κείμενα με τα οποία κρίνει και απορρίπτει το φιλοσοφικό σύστημα του Πλήθωνα. O τελευταίος ήταν ιδεολογικός του αντίπαλος, γιατί ο Γεννάδιος παρά τη γνώση της δυτικής θεολογίας, ποτέ δεν υιοθέτησε τη δυτική σχολαστική φιλοσοφία όπως έκανε ο Πλήθων. Αντίθετα, ο Γεννάδιος ήταν οπαδός του Γρηγόριου Παλαμά. Μετείχε στη Σύνοδο της Φλωρεντίας διακείμενος υπέρ της Ένωσης των Εκκλησιών, αλλά μετά την αποτυχία της Συνόδου άλλαξε στρατόπεδο και μετά το 1444 διαδέχτηκε το Μάρκο Ευγενικό στην ηγεσία των πολέμιων της Ένωσης. Από το 1454 ως το 1458 υπήρξε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Πέθανε το 1468 φημισμένος ως ο τελευταίος μεγάλος βυζαντινός πολυμαθής.

Γεννάδιος Σχολάριος – Ο πρώτος ορθόδοξος πατριάρχης μετά την Άλωση της Πόλης

από Ερανιστής

Γεννάδιος Σχολάριος – Ο πρώτος ορθόδοξος πατριάρχης μετά την Άλωση της Πόλης

Οὐαὶ σ’ ἐμᾶς, ἀ­φέν­τη μου, μὲ τὴν ὀ­λί­γην γνῶ­σι,

          ὁ­π’ ἔ­χο­μεν τὸ θάρ­ρος μας μέ­σα εἰς τὴν Σπανί­αν,

          κ’ εἰς τὰ χοντρὰ τὰ κάτεργα ποὺ ’ναι ’ς τὴν Βενετίαν,

          νὰ ἔλ­θουσι μὲ τὸ σπαθὶ τὸν Τοῦρκον νὰ σκοτώσουν,

          νὰ πά­ρουν τὸ βασίλειον κ’ ἐμᾶς νὰ μᾶς τὸ δώσουν·

Ματθαίος (7)

Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας

Ο Γεννάδιος Σχολάριος, κατά κόσμον Γεώργιος Κουρτέσιος ή Κορτέσιος, γεννήθηκε γύρω στα 1400 στην Κωνσταντινούπολη· όπως αναφέρει ο ίδιος, οι γονείς του, Αθανάσιος και Σοφία, είχαν καταγωγή από τη Θεσσαλία και μετοίκησαν στο «Βυζάντιο». (1) Το γεγονός ότι η οικογένειά του ήταν εύπορη, του έδωσε τη δυνατότητα να αποκτήσει σπουδαία μόρφωση. Δεν έχουμε μαρτυρίες για το εάν σπούδασε σε κάποια σχολή. Σε επιστολή του ο ίδιος αναφέρει ότι υπήρξε αυτοδίδακτος. (5) Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη ρητορική, τη φιλοσοφία, τη θεολογία και τη νομική και εντρύφησε ιδιαίτερα στο έργο του Αριστοτέλη. Ήταν επίσης γνώστης της λατινικής γλώσσας. Σε νεαρή ηλικία, άνοιξε σχολή, έγραψε ελληνική γραμματική και μετέφρασε φιλοσοφικά έργα της Δύσης. Υπήρξε μαθητής του Ματθαίου Καμαριώτη, του Μάρκου του Ευγενικού, του Πλήθωνος Γεμιστού και ίσως του νομοδιδασκάλου Μεθόδιου. Διορίστηκε καθηγητής στην Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης και αργότερα «γενικός βασιλικός» κριτής Ρωμαίων και «σεκρετάριος του βασιλέως». Διάσημος νομολόγος, εύγλωττος ρήτορας, έξοχος θεολόγος και φιλόσοφος, ο Σχολάριος απέκτησε γρήγορα μεγάλη φήμη στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Ήταν «τα μάλα οικείος» με τον Λουκά Νοταρά, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, με τον οποίο διατηρούσε φιλική αλληλογραφία, και τον δεσπότη του Μυστρά Θεόδωρο· φίλος του ήταν και ο Φίλελφος, γαμπρός του Χρυσολωρά. Γύρω στα 1450 πήρε την επωνυμία Γεννάδιος, όταν φόρεσε το τριβώνιο του μοναχού.

Ο Γεννάδιος Σχολάριος (κατά κόσμον Γεώργιος Κουρτέσιος, 1400 – 1473) ήταν ο πρώτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Η σύνοδος της Φερράρας – Φλωρεντίας

Ο Ιωάννης Παλαιολόγος, βλέποντας την συνεχή προέλαση των Οθωμανών και τον θανάσιμο κίνδυνο που απειλούσε την ετοιμόρροπη αυτοκρατορία, ταξίδεψε στην Ιταλία, προκειμένου να συζητήσει τους όρους για την ένωση της ανατολικής με τη δυτική εκκλησία. Μαζί του βρέθηκαν οι «σημαντικότεροι άνδρες της αυτοκρατορίας», ανάμεσά τους και ο Σχολάριος· στη βυζαντινή αποστολή συμμετείχαν ακόμη ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, ο Αργυρόπουλος, ο Μάρκος ο Ευγενικός και άλλοι. Μετά την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων ο αυτοκράτορας αποδέχθηκε τον περιβόητο όρο «περί της εκ του Πατρός και του Υιού εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και το κείμενο διαβάστηκε στις εκκλησίες ελληνιστί και λατινιστί. Εκ μέρους της πολυπληθούς βυζαντινής αντιπροσωπείας υπέγραψαν τον «όρο» δεκαοχτώ ιερείς και έντεκα κληρικοί, «εν μυχοίς καρδίας στένοντες και δακρύοντες», σύμφωνα με όσα γράφει ο πρακτικογράφος της Συνόδου Σιλβέστρος Συρόπουλος (υπέγραψε και ο ίδιος). Από τους εκκλησιαστικούς δεν έβαλαν την υπογραφή τους ο Μάρκος ο Ευγενικός (επίσκοπος Εφέσου), ο επίσκοπος Ιβηρίας (Γεωργίας) και ο Λακεδαιμονίας Μεθόδιος. (1). Ενώ η σύνοδος αποτύγχανε παταγωδώς («Λοιπόν, εποιήσαμεν ουδέν» φέρεται να είπε ο πάπας) ο Σχολάριος εμπλέκεται στην αντιπαράθεση των λεγόμενων αριστοτελικών με τους νεοπλατωνικούς και γράφει εναντίον του Πλήθωνος Γεμιστού· μετά τον θάνατο του τελευταίου, ο Σχολάριος έκαψε δημόσια τους «Νόμους» και διέταξε την καταστροφή όλων των αντιγράφων. Αφού ολοκληρώθηκε η σύνοδος, εξελέγη πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο «ενωτικός» μητροπολίτης Κυζίκου Μητροφάνης· οι συνεχείς πιέσεις σε ανώτερους και κατώτερους κληρικούς της μερίδας των «ανθενωτικών» προκάλεσαν νέα σύνοδο στα Ιεροσόλυμα, η οποία καταδίκασε την «ψευτοσύνοδο» της Φλωρεντίας και ο πάπας αναγκάστηκε να στείλει εκ νέου αντιπροσώπους για να διαπραγματευτούν το περιβόητο θέμα της ένωσης των εκκλησιών· (αυτά συνέβησαν μεταξύ 1444-1448). Οι πρέσβεις, ανάμεσά τους και ο επίσκοπος Κορτώνης Βορθολομαίος, συζήτησαν με τον Σχολάριο και τον Μάρκο τον Ευγενικό, χωρίς να όμως να καταλήξουν σε συμφωνία (εις ουδέν απέληξεν). (1) Ο Ιωάννης Παλαιολόγος ανέβαλε προσωρινά την επίσημη κύρωση της ένωσης· ο Σάθας αναφέρει ότι στο εξής «έζησεν ελεεινώς», «παρά πάντων αποστρεφόμενος», μέχρι τον θάνατό του, τον Οκτώβριο του 1449, οπότε τον διαδέχθηκε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Με προτροπή του Σχολάριου, ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου συγκρότησε νέα σύνοδο, κατά την άνοιξη του 1450, η οποία καθαίρεσε τον πατριάρχη Γρηγόριο και ανέβασε στον πατριαρχικό θρόνο τον ιερομόναχο Αθανάσιο, ηγούμενο της μονής Περιβλέπτου. Ο πάπας Νικόλαος εξακολουθούσε να πιέζει τους βυζαντινούς και υποσχόταν στρατιωτική βοήθεια μόνο αν γίνει επισήμως η ένωση.

Γεννάδιος Σχολάριος και Μωάμεθ Β’. Απεικόνιση εποχής

Ο «τάλας» Κωνσταντίνος, στριμωγμένος από παντού, φάνηκε να ενδίδει στις πιέσεις των Δυτικών και συγκάλεσε τη σύνοδο στην Αγία Σοφία· εκεί, ο ήδη μοναχός Γεννάδιος, ο Πλήθων και άλλοι συζήτησαν με τους Λατίνους και «κατέδειξαν το εσφαλμένον του περί της ενώσεως όρου».

Ο ιστορικός Georg Ostrogorsky σημειώνει σχετικά: «Ο βυζαντινός λαός απέκρουσε με φανατισμό τις συμφωνίες της Φερράρας και της Φλωρεντίας και ενώ οι συστάσεις των φιλενωτικών έμειναν άκαρπες, τα πύρινα κηρύγματα του Μάρκου Ευγενικού βρήκαν παντού μεγάλη απήχηση. Η ένωση της Φλωρεντίας αποδείχθηκε περισσότερο θνησιγενής απ’ όσο εκείνη της Λυών, γιατί ο ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων πέτυχε τότε να επιβάλει σε μεγαλύτερη έκταση τη θέλησή του στην αντίπαλη παράταξη απ’ όσο τώρα ο Ιωάννης Η’. Επί πλέον η ένωση του 1274 είχε ένα πιο εφαρμόσιμο πολιτικό στόχο, δηλαδή την προστασία του Βυζαντίου από την κατακτητική μανία των Δυτικών, ενώ ο σκοπός της ενώσεως του 1439 ήταν να λυτρώσει το Βυζάντιο από τον τουρκικό κίνδυνο, πράγμα το οποίο η Ρώμη αδυνατούσε να επιτύχει.» (6)

Η συνοικία Φανάρι στην Κωνσταντινούπολη. Κάρτα του 1900

Η «ενωτική» θεία λειτουργία

Στα 1452, ο πάπας έστειλε στην Κωνσταντινούπολη τον Ισίδωρο, επίσκοπο Κιέβου και περίφημο για τις θεολογικές του γνώσεις, προκειμένου να πείσει τους «ανθενωτικούς» να αποδεχθούν την ένωση των εκκλησιών. (Ο Ισίδωρος, γνωστός και ως Ισίδωρος ο Αποστάτης, αργότερα έγινε καρδινάλιος της καθολικής εκκλησίας, όπως και ο Βησσαρίων) Οι πάντες σχεδόν φάνηκε να συναινούν, διαβλέποντας τον τουρκικό κίνδυνο, εκτός από τον Μάρκο τον Ευγενικό, τον Λουκά Νοταρά και τον Γεννάδιο· αυτός, ιερομόναχος πλέον στην μονή του Παντοκράτορος, κλείστηκε στο κελί του και θυροκόλλησε σημείωμα όπου έγραφε τα εξής:

«Άθλιοι Ρωμαίοι εις τι επλανήθητε, και απομακρύνατε εκ της ελπίδας του Θεού, και ηλπίσατε εις την δύναμον των Φράγκων, και συν τη πόλει εν η μέλλει φθαρήναι, εσχάσατε και την ευσέβειάν σας; Ίλεος μοι κύριε· μαρτύρομαι ενώπιόν σου, ότι αθώος ειμί του τοιούτου πταίσματος. Γιγνώσκετε, άθλιοι πολίται, τι ποιείτε; Και συν τω αιχμαλωτισμώ, ος μέλλει γενέσθαι εις ημάς, εσχάσατε και το πατροπαράδοτον, και ωμολογήσατε την ασέβειαν; Ουαί υμίν εν των κρίνασθαι![…]» (2)

Η προκήρυξη αυτή του Σχολάριου προξένησε μεγάλη εντύπωση: οι μοναχοί αναθεμάτισαν την ένωση και τους αιτίους, ενώ μέγα οργισμένο πλήθος του «αγοραίου λαού» ξεχύθηκε στους δρόμους και στα καπηλειά, κρατώντας μπουκάλες κρασί: «…έπινον εις πρεσβείαν της εικόνος της θεομήτορος, παρακαλούντες να γίνει αρρωγός και αναβοώντες: Την Λατίνων ούτε βοήθειαν, ούτε την ένωσιν χρήζομεν. Απέστω αφ’ ημών η των αζυμιτών λατρεία!» (2)

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (1453)

Ενώ συνέβαιναν αυτά, ο ατυχής αυτοκράτορας προσπαθούσε να ολοκληρώσει την «ενωτική» θεία λειτουργία στον ναό της Αγίας Σοφίας. Πλήθος ιερομόναχοι αρνούνταν να συλλειτουργήσουν με τους Λατίνους και τους κατηγορούσαν ως «ασεβείς»· άλλοι παραιτήθηκαν και με πολλές δυσκολίες ολοκληρώθηκε η επίσημη τελετή, κατά την οποία μνημονεύτηκε ο πάπας Νικόλαος. Ακόμα και όσοι παραβρέθηκαν «χάριν αβροφροσύνης προς τον βασιλέα», δεν καταδέχθηκαν «να λάβουν προσφοράν αντιδώρου». Ο Σχολάριος, «των πατρίων υπεραμυνόμενος» έγραψε βιβλίο «κατά της σιμωνιακής αιρέσεως ή απιστίας» και το έστειλε στον Κωνσταντίνο, ζητώντας του να αποτρέψει την ένωση και «τις φριχτές της συνέπειες». Πολλοί «λατινόφρονες» απειλούσαν ότι θα τον σκοτώσουν «ως σφοδρώς αντιτιθέμενον και διεγείροντα τας μοναχικάς τάξεις» κατά της ένωσης των εκκλησιών. Ο Σχολάριος, κλεισμένος πάντα στο μοναστήρι, απάντησε με νέα επιστολή: «[…] Και νυν μαρτύρομαι τον Θεόν, κακήν ένωσιν ποιήσετε, απόλυσθε. Βλασφημείτε κατ’ εμού και απειλείτε· αλλά και αν φονεύσητε με, ως απειλείτε, εγώ και εις θάνατον έτοιμος. Τι μοι όφελος το ζην ίνα ίδω την του Θεού καθ’ υμών εγκατάλειψιν; Κύριε, μη αφής τους ανθρώπους τούτους το πτώμα τούτο πεσείν· μη δικαιωθήτω η ορθόδοξος πίστις και εν τη Ανατολή και εν τη Δύση και ταις νήσοις εκ της υμετέρας απώλειας.[…] Ουκ αρνήσομαι σε φίλη ορθοδοξία· ου ψεύσομαι σε, ορθόδοξον σέβας, εώς ου το εμόν πνεύμα εν τώδε μένει τω σώματι. Μηδέν με πειράζετε πλέον, άνθρωποι· ότι εγώ τοιαύτης ενώσεως ου κοινωνήσω ποτέ· είτε μετά των Λατίνων ενωθήσεσθε ούτως και του Θεού χωρισθήσεσθε και αδοξίαν αΐδιον υποστήθεσθε.» (2)

«Ενωτικοί» και «ανθενωτικοί»

Οι παραινέσεις του ενωτικού Ισίδωρου και άλλων λογίων, όπως ο Ιωάννης Αργυρόπουλος και ο Μιχαήλ Αποστόλιος, αναστάτωσαν τους ορθόδοξους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης· πολλοί έλεγαν ότι έμελλε να πουληθούν τα πάντα στους Λατίνους, οι μονές θα μεταβάλλονταν «εις ευκτήρια» λατινικά και τα «ιερά άδυτα των ναών» θα μετατρέπονταν σε «βωμούς χείρονας των ειδωλολατρών». Παρά τις δυναμικές αντιδράσεις και μπροστά στον έσχατο κίνδυνο, μετά την κοινή λειτουργία της 12^ης Δεκεμβρίου 1452, συμφωνήθηκε ότι Έλληνες και Λατίνοι θα λειτουργούν «ακωλύτως» σε όλες τις ελληνικές και λατινικές εκκλησίες του Βυζαντίου, καθώς και στην εκκλησία του Γαλατά. Ωστόσο, οι βυζαντινοί πρότειναν, μετά την καταστροφή των Οθωμανών, να «συγκαθίσωσιν τινές των ελλογίμων» και να διορθώσουν «τα επιλήψιμα και παν το μη τελείως ορθόν». Ανήσυχα και οργισμένα πλήθη ανθενωτικών συγκεντρώθηκαν στον περίβολο του ναού της Αγίας Σοφίας, στον ιππόδρομο και το παλάτι, κραυγάζοντας κατάρες κατά των Φράγκων και των «λατινοφρόνων» και βρίζοντας «αφόβως» τον αυτοκράτορα και τους άρχοντες· στη συνέχεια, το πλήθος πορεύτηκε προς το μοναστήρι του Παντοκράτορος, όπου μόναζε ο Σχολάριος. Οι λίγοι ενωτικοί προτιμούσαν να παραδοθεί η Πόλη σε χριστιανούς: «Είθε εδόθη η πόλις εν χερσί των Λατίνων, των ονομαζόντων τον Χριστόν και Θεοτόκον και μη ριφθώμεν εν ταις των ασεβών παλάμαις.» (2)

Βυζαντινοί αξιωματούχοι

Αναμφίβολα, η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1204) και οι βιαιότητες που ακολούθησαν επηρέασαν σημαντικά τη στάση του λαού· η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα δεν άφησε πάντοτε τις καλύτερες εντυπώσεις και είναι αλήθεια ότι πολλοί Λατίνοι αντιμετώπιζαν με υπεροψία τους βυζαντινούς. Εξάλλου, ακόμα και αν δεν υπήρχε η πικρή εμπειρία του 1204, τα περισσότερα χριστιανικά κράτη της Ευρώπης, μπλεγμένα σε ατέλειωτες εσωτερικές έριδες και πολέμους, δεν ήταν σε θέση να στείλουν ικανή στρατιωτική βοήθεια. Ο μέγας δούκας Λουκάς Νοταράς, ένας από τους επιφανέστερους ηγέτες της ανθενωτικής μερίδας, φέρεται να είπε και το γνωστό: «Κρειττότερον εστί ιδείν εν μέση της πόλης φακιόλιον βασίλειον Τούρκου ή καλύπτρα λατινική.» Το τούρκικο σαρίκι φαινόταν προτιμότερο από την παπική τιάρα, αφού εξασφάλιζε τουλάχιστον τη διατήρηση της ορθόδοξης πίστης· εξάλλου υπήρχαν βάσιμοι φόβοι πως οι Λατίνοι θα επέβαλαν με σκληρά μέτρα την εκκλησιαστική εξουσία του παπισμού, και ασφαλώς θα περιόριζαν τα όποια προνόμια του οικουμενικού πατριαρχείου. Πολλοί μάλιστα θεωρούσαν πρακτικώς αδύνατη την ένωση, με τους όρους που έθετε ο Ισίδωρος. Το εσωτερικό «σχίσμα» έμοιαζε οριστικό: ενωτικοί και ανθενωτικοί συγκρούονταν ανοιχτά στους δρόμους και η Αγία Σοφία θεωρείτο «βέβηλος, καταφύγιο δαιμόνων και ναός ειδωλολατρικός»· στο εσωτερικό της εκκλησίας τα πάντα ήταν έρημα και σκοτεινά (ούτε κηρίον ούτε λυχναψία παρετηρείτο). Από το 1450 ουσιαστικά δεν υπάρχει οικουμενικός πατριάρχης, αφού ο Κρητικός Γεώργιος Μέμμας καθαιρέθηκε το καλοκαίρι του 1450 και ο διάδοχός του Αθανάσιος Β’ παραιτήθηκε «συκοφαντηθείς εν τω κεφαλαίω του δόγματος.» (2)

Τρεις μέρες μετά την επίσημη κοινή λειτουργία, στις 15 Δεκεμβρίου, οι εκκλησιαστικοί άνδρες της Κωνσταντινούπολης προσκλήθηκαν «στου Ξυλαρά το παλάτιον»· ο Σχολάριος δεν παραβρέθηκε στη συγκέντρωση, έστειλε όμως επιστολή μέσω ενός μοναχού και «δώδεκα κεφάλαια», όπου έγραφε συνοπτικά τη γνώμη του και παρακαλούσε να τον αφήσουν ήσυχο (απείραστον).

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (1453)

 Οι ανεπιτυχείς προσπάθειες για την ένωση διαίρεσαν τελικά τον λαό, τους ιερείς και τους μοναχούς σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα: «Εάν τις των ιερέων προσεκαλείτο εις κηδείαν νεκρού ή μνημόσυνον τεθνεώτος, αμέσως ο ανθενωτικός βλέπων ενωτικόν ιερέαν εκδυόμενος το φελώνιον έφευγε ως από πυρκαιάς.»

 Τα μίση και ο φανατισμός έφτασαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε πάρα πολλοί αρνούνταν ακόμα και να πολεμήσουν -έστω την τελευταία στιγμή- παρά τις παρακλήσεις και τις απειλές του αυτοκράτορα: «…ο τε λαός και οι μοναχοί έμενον, ως μη όφειλε, μακράν του πεδίου της τιμής, κατά την μοιραίαν εκείνην της 29 Μαΐου ημέραν». (2)

Το μανιφέστο της ορθοδοξίας

Ο «αμηράς» ασφαλώς ήταν πληροφορημένος για όσα διαδραματίστηκαν στη σύνοδο της Φλωρεντίας και στη συνάντηση της 12 Δεκεμβρίου στην Αγία Σοφία· εντούτοις, φοβούμενος πάντοτε ευρωπαϊκή στρατιωτική επικουρία, επιτάχυνε τις προσπάθειες για την κατάληψη της πόλης. Ο Σχολάριος, μιλώντας στην Αγία Σοφία την ημέρα της άλωσης, μεταξύ άλλων, είπε και τα εξής: «Αλλ’ εάν έπεσαν τα σύμβολα του κόσμου, εάν κατεβλήθη η της Ρώμης αρχή, όμως η παναγιώτατη θρησκεία των Ελλήνων, όχι, μα τας πολλάς και παντοίας δυστυχίας σας, μα το αθώον αίμα, όπερ εχύθη και μέλλει να χυθεί, ουδέ κατεβλήθη, ουδέ έως υπάρχουσιν ουρανός και γη θέλει καταβληθεί». (2)

Η άλωση της Πόλης εμφανίζεται ως θέλημα Θεού και θρίαμβος της ορθόδοξης πίστης:

«Τα προσκυνήματά σας αλλάσσουσι θέσιν, το ιερόν τούτο θυσιαστήριον μετατοπίζεται, αλλά η πίστις η μέλλλουσα να σας σώση διεφυλάχθη από κινδύνων ανηκούστων και διαφυλαχθείσα θέλει διαφυλάξει υμάς. Δεν βλέπετε ότι η ορθοδοξία εθριάμβευσεν; Από του νυν ουδέν πλέον φοβείται. Δεν ηκούσατε τον Τούρκον υποσχόμενον προς τους στρατιώτας αυτού τα σκεύη και τα έπιπλά σας, περί δε της πίστεως μη ποιήσαντα μηδένα λόγον;» (2)

Οι βυζαντινοί «αιχμάλωτοι», θα είναι τουλάχιστον ελεύθεροι εν πνεύματι Κυρίου, αφού, αν παραδίνονταν στους Λατίνους, ο πάπας θα επέβαλλε την πίστη του: «Αλλ’ οι Δυτικοί ήθελον μεν τα σκεύη και τους θησαυρούς σας, ήθελον δε και την πατροπαράδοτον πίστιν σας, αυτόν τον ανεκτίμητον προγονικόν θησαυρόν σας, ον έως ου κατέχετε, πύλαι Άδου καθ’ ημών ου κατισχύσουσιν. Λοιπόν, αδελφοί, παυσάμενοι θρηνούντες υπακούσατε, μετά θρησκευτικής μεγαλοψυχίας, εις τούτο το θέσπισμα του Υψίστου. Ναι μεν γινόμεθα αιχμάλωτοι, αλλά θέλομεν είσθαι ελεύθεροι εν πνεύματι Κυρίου. Αληθώς γινόμεθα ταπεινοί, αλλ’ ελεύσεται καιρός, ότε θέλομεν πάλιν επαρθή. Ο Θεός μεθ’ ημών.»

Η ναός της Αγίας Σοφίας μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης

Η στάση του Μωάμεθ Β’ και ο νέος πατριάρχης

Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, ο νέος κυρίαρχος προσπάθησε να οργανώσει διοικητικά, οικονομικά και στρατιωτικά τις χώρες που είχε κατακτήσει· επηρεασμένος και από τις εισηγήσεις των χριστιανών υπαλλήλων του ή από αλλαξοπιστήσαντες, κατέληξε ότι ο μόνος τρόπος να επαναφέρει τους «απάτριδας» χριστιανούς στην Πόλη, ήταν να συστήσει εκ νέου το Οικουμενικό Πατριαρχείο· απείλησε μάλιστα με δήμευση της περιουσίας όσων δεν επέστρεφαν στην πόλη. (1)

Ένα παράξενο επεισόδιο διηγείται ο μεσαιωνοδίφης Κωνσταντίνος Σάθας: Ο Μωάμεθ, θέλοντας να εμπαίξει το «σχήμα των καλογήρων» έντυσε με ράσα και «καμηλαύκιο» έναν μεγάλο σκύλο «Λομβαρδόν», εκπαιδευμένο να στέκεται σχεδόν όρθιος στα δύο πόδια, και τον παρουσίασε μπροστά στον Γεννάδιο· κατά τον Δωρόθεο, τον οποίο επικαλείται και ο Σάθας, ο πατριάρχης δεν «μετέβη εις προσκύνησιν», αλλά για να συνομιλήσει με τον σουλτάνο σχετικά με ζητήματα της χριστιανικής πίστης. Ο Σουλτάνος όμως, «θέλοντας να ευθυμήσει, ήγουν να χαρή, ηθέλησε να παίξη το αγγελικόν σχήμα των καλογήρων»· ο Γεννάδιος απάντησε πως ο σκύλος δεν ήταν Έλληνας καλόγερος αλλά Οθωμανός και για να το αποδείξει πρότεινε να φέρουν μπροστά του κρέας και κουκιά: «…αν μεν φάγη τα κουκκιά είναι ημέτερος, αν δε το κρέας Οθωμανός και προς μεγάλην λύπην του είδε ο Σουλτάνος τον ρασοφόρον κύνα ορμήσαντα επί το κρέας και ο λόγος του εφάνη βαρύς και εθαύμασε την απόκρισιν του Πατριάρχου.»

Ο Αρχιεπίσκοπος Κιέβου Καρδινάλιος Ισίδωρος, γνωστός στη Ρωσία και ως Ισίδωρος ο Αποστάτης, ( – 1463) ήταν ενωτικός Μητροπολίτης Κιέβου και Μόσχας, Καρδινάλιος, Λατίνος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και Έλληνας λόγιος του 15ου αιώνα.

Ο Σχολάριος βρέθηκε σ’ ένα χωριό κοντά στην Αδριανούπολη (πιθανόν αιχμάλωτος) και προτάθηκε ως πατριάρχης «ομοφώνως υπό τε κληρικών και λαϊκών»· κατά τον Σάθα, «υπό το ευτελές ράσο του μοναχού» αρχικώς «αποποιήθη την έξοχον τιμήν», πείστηκε όμως τελικά ν’ ανέβει στον πατριαρχικό θρόνο, «μετά πολλάς παρακλήσεις και ικεσίας», πιστεύοντας ότι «διά των φώτων, της ευγλωττίας και της αγωγής του» μπορούσε να μεσολαβήσει «μεταξύ του ξίφους του κατακτητού και της δυστυχίας των συμπατριωτών του, ελαφρότερα καθιστών τα δουλικά δεσμά». (2)

Από την περιγραφή του Φραντζή φαίνεται ότι τα προνόμια του οικουμενικού θρόνου δόθηκαν εγγράφως: «Έδωκεν δε και προστάγματα εγγράφως τω πατριάρχη μετ’ εξουσίας βασιλικής υπογεγραμμένης κάτωθι ίνα μηδείς αυτώ ενοχλήσει ή αντιτείνη, αλλ’ είναι αυτόν αναίτητον και αφορολόγητον και αδιάσειστον τε από παντός εναντίου, και τέλους και δώσεως ελεύθερος έσηται αυτός και οι μετ’ αυτόν πατριάρχαι εις τον αιώνα, ομοίως και πάντες οι υποταγμένοι αυτώ ιερείς.» Με τα «έγγραφα προστάγματα», γνωστά και ως «βεράτια», ο πατριάρχης αναγνωριζόταν ως «εθνάρχης» των υποδουλομένων Ελλήνων και επικεφαλής όλων των ορθοδόξων χριστιανών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Μωάμεθ του πρόσφερε ως δώρο «δεκανίκιον χρυσούν μετά λίθων και μαργάρων διακοσμημένον» ή αλλιώς «χαζράνιον», ήτοι «μεγάλη ράβδο φέρουσα άνωθι χρυσούν μήλον, ην μέχρι τούδε φέρουσι οι κατά καιρούς πατριάρχαι.» (2)

Οι «προνομίες» που παραχώρησε ο Μωάμεθ συνοψίζονται στα εξής:

-Ο πατριάρχης είναι «αναίτιος» και «αφορολόγητος», «τέλους» και «δόσεων ελεύθερος»· το ίδιο προβλέπεται και για τους μελλοντικούς πατριάρχες «εις των αιώνα».

-Απαλλάσσονται από την φορολογία και οι επίσκοποι που υπάγονται στη δικαιοδοσία του.

-Οι Χριστιανοί «πάντες» διατηρούν «ασφαλείς» τις εκκλησίες τους· απαγορεύεται να μεταβληθούν σε «οθωμανικά προσκυνήματα», με οποιαδήποτε πρόφαση. Ωστόσο, η Αγία Σοφία μετατρέπεται αμέσως σε τζαμί.

-Τελούνται ελεύθερα χριστιανικοί γάμοι, βαφτίσεις, κηδείες και «πάσαι αι λοιπαί χριστιανικαί συνήθειαι».

-Οι Χριστιανοί εορτάζουν «ελευθέρως» το Πάσχα και τις άλλες γιορτές, «μετά της συνήθους παρατάξεως» για τρεις μέρες· κατά τη διάρκεια του εορτασμού, οι πύλες των τειχών του Φαναρίου μένουν ανοιχτές όλη τη νύχτα. (2)

Η πορεία της πτώσης

Πολλοί, ανάμεσά τους και ο Σάθας, χαρακτήρισαν τον Γεννάδιο «προδότη», επειδή προείπε την άλωση της Πόλης και με τη στάση του συνέβαλε οπωσδήποτε στην πτώση του ηθικού των αμυνόμενων· ωστόσο, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας όσα διαδραματίστηκαν τουλάχιστον τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την πτώση του Βυζαντίου, μάλλον θα πρέπει να την αποδώσουμε στην «ανάξια γενιά των Παλαιολόγων», η οποία βασίλεψε από το 1261 μέχρι το 1453. Αν και ο τελευταίος αυτοκράτορας έπεσε μαχόμενος ηρωικά στις επάλξεις της Πόλης, οι προκάτοχοί του δεν κατόρθωσαν ν’ ανασυγκροτήσουν εκ βάθρων την αυτοκρατορία, ούτε συγκρότησαν συμμαχίες ικανές ν’ αποτρέψουν τον διαφαινόμενο κίνδυνο· το Βυζάντιο είχε αντέξει χίλια χρόνια και τα κάποτε πολυάριθμα στρατεύματα του είχαν προελάσει κατά καιρούς νικηφόρα σε ανατολή και δύση· το γεγονός ότι την ύστατη στιγμή βρέθηκαν μόλις λίγες χιλιάδες άνδρες να υπερασπίσουν τα τείχη της βασιλεύουσας δεν ήταν μοίρα ιστορική, αλλά το πρακτικό αποτέλεσμα της εσωτερικής αποσάρθρωσης του κράτους. Ο Πλήθων και άλλοι είχαν εγκαίρως προτείνει ένα γενικά σωστό σχέδιο οικονομικής και στρατιωτικής ανάσυγκρότησης και οι διάσπαρτες χριστιανικές δυνάμεις, παρά τις νίκες των Οθωμανών, μπορούσαν ακόμα να προβάλλουν σημαντική αντίσταση. Ουσιαστικά το Βυζάντιο ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία· χάρη στην ύπαρξη του Βυζαντίου, οι Τούρκοι δεν κατάφεραν να κατακτήσουν την Ευρώπη, με ό,τι θα μπορούσε να σημάνει αυτό· το λεγόμενο «θεοκρατικό βυζάντιο» συνέβαλλε αποφασιστικά σε αυτό που ονομάστηκε δυτικός ευρωπαϊκός πολιτισμός, όχι μόνον επειδή αντέταξε αποφασιστικά τα στρατεύματά του στις ορδές των μουσουλμάνων κατακτητών αλλά κι επειδή διέσωσε και ανέπτυξε τουλάχιστον δύο βασικά συστατικά στοιχεία της σημερινής Ευρώπης: τον χριστιανισμό και τον ελληνικό-ρωμαϊκό πολιτισμό. Τα πρώτα «πανεπιστήμια» ιδρύθηκαν επί Βυζαντίου και, «παραδόξως» δεν είχαν ως βασικό αντικείμενο τις θεολογικές σπουδές· τον 5^ο αιώνα το βάπτισμα του Γάλλου βασιλιά Κλοβίς είχε ως αποτέλεσμα τον εκχριστιανισμό των Γάλλων, ενώ στα 863 βαπτίζεται ο Βούλγαρος Μιχαήλ Βόρις. Οι Ρώσοι γίνονται Χριστιανοί ορθόδοξοι μετά το 988, αφού ο Ρώσος ρήγας Βλαδίμηρος παίρνει ως σύζυγο μια βυζαντινή πριγκίπισσα, την πορφυρογέννητη Άννα, αδελφή του Βασιλείου Β’. (4)

Οι αποδημίες Ελληνικών πληθυσμών ήταν ένα φαινόμενο που είχε αρχίσει πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και συνεχίστηκε εντονότερα με τη σταδιακή κατάληψη των περιοχών τηs Ελληνικής χερσονήσου από τους Τούρκους.

Οι Μογγόλοι του Ταμερλάνου συνέτριψαν τους Οθωμανούς στη μάχη της Άγκυρας, στα 1402, οι Βυζαντινοί όμως άφησαν την ευκαιρία να πάει χαμένη· η πρώτη αποτυχημένη πολιορκία της Βιέννης, τον Σεπτέμβριο του 1529 και η πεισματώδης χριστιανική αντίσταση του Γεώργιου Καστριώτη ή Σκεντέρμπεη, μέχρι τα 1468, έδειξαν στην πράξη πως οι στρατιές των Οσμανιδών δεν ήταν ανίκητες. (Σημειωτέον, τα τάγματα των «αλλόφυλων» γενιτσάρων, και αρκετοί Αλβανοί μισθοφόροι, αποτέλεσαν το άνθος του τουρκικού στρατού). Το ελληνικό δεσποτάτο του Μορέως υπέκυψε στα 1460, ενώ η στρατιωτική και πολιτική σύμπραξη των ελληνικών-χριστιανικών κρατών που δημιουργήθηκαν μετά το 1204 στάθηκε αδύνατη, καθώς οι εμφύλιες συγκρούσεις μείωσαν σημαντικά την ισχύ τους. (Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος έπεσε στα 1461 και το Δεσποτάτο της Ηπείρου στα 1419).

Όπως και να έχουν τα πράγματα, κατά το σχετικά σύντομο διάστημα της Λατινοκρατίας (1204-1261), όχι μόνο δεν αντιστράφηκε η φθίνουσα πορεία του Βυζαντίου αλλά επιταχύνθηκε· οι Φράγκοι συμπεριφέρθηκαν ως κατακτητές των «Χριστιανών» και κοινοί πλιατσικολόγοι. Με άλλα λόγια, η πτώση της αυτοκρατορίας δεν οφείλεται σε κάποιου είδους συνειδητή «προδοσία» του Σχολάριου ή μερίδας των ανθενωτικών, αν και καταγράφονται πλήθος περιστατικά που φανέρωναν ότι πολλοί έβαζαν το προσωπικό τους συμφέρον ή το συμφέρον μιας ομάδας πάνω από τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας. (Πολλοί βυζαντινοί αξιωματούχοι, ανάμεσά τους και ο ανθενωτικός Λουκάς Νοταράς, βρέθηκαν μετά την άλωση με σημαντική περιουσία, ελπίζοντας να σώσουν τη ζωή τους προσφέροντας την ως αντάλλαγμα· φυσικά, όπως γινόταν συχνά, θα μπορούσαν να πληρώσουν μισθοφόρους ή να ενισχύσουν με άλλους τρόπους την άμυνα της πόλης, αλλά δεν το έκαναν· ο Νοταράς, όπως λέγεται, σφαγιάστηκε μαζί με τον γαμπρό και τον 14χρονο γιό του, όταν αρνήθηκε να τον παραδώσει στο χαρέμι του Σουλτάνου, κατόπιν υπερβολικής οινοποσίας κατά τη διάρκεια μιας γιορτής…)

Ο Φραντζής αναφέρει ότι ο Σχολάριος έγινε πατριάρχης την 1 Ιουνίου 1453 και η πατριαρχία του κράτησε περίπου 5,5 έτη. Πιθανότατα όμως, σύμφωνα με άλλες πηγές, η ενθρόνιση έγινε την άνοιξη του 1454 ή λίγο αργότερα στο ναό των Αγίων Αποστόλων. (2)

Το 1456 παραιτήθηκε για λόγους υγείας και υπό το βάρος των προβλημάτων. Αποσύρθηκε στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και κατόπιν στη Μονή του Τιμίου Προδρόμου κοντά στις Σέρρες. Εκλήθη δύο ακόμη φορές στον Οικουμενικό Θρόνο, το 1462 και το 1464, χωρίς όμως να αποδειχθεί με βεβαιότητα ότι ανέλαβε ξανά τα καθήκοντα του Οικουμενικού Πατριάρχη. Πέθανε στη Μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών, γύρω στα 1473. Η Πατριαρχία του, αν και σύντομη, θεωρείται σπουδαιότατη· ο «Γεννάδιος μοναχός και Πατριάρχης των του Χριστού πενήτων» έθεσε τα θεμέλια για τη συνέχιση της ύπαρξης του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο πλαίσιο πλέον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η μνήμη του τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 25 Αυγούστου.

Πίνακας του Θεόφιλου, «Κωνσταντίνος ο Αυτοκράτωρ των Ελληνορωμαίων εξέρχεται Ατρομος εις την μάχην το 1453 Μαΐου 29» (1928, τοιχογραφία αποτοιχισμένη από το σπίτι-καφενείο Γ. Αντίκα στη Σκόπελο Γέρας Μυτιλήνης, 141×179 εκ.)

Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές

1.Τρύφωνος Ευαγγελίδου, Γεννάδιος Β’ ο Σχολάριος, Πρώτος μετά την άλωσιν οικουμενικός πατριάρχης, Αθήνα 1896.

2. K. N. Σάθας, Nεοελληνική φιλολογία. Bιογραφίαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Eλλήνων (1453-1821), Aθήνα 1868
3. Φραντζής, Γεώργιος, b. 1401, Χρονικόν / Γεωργίου του Φραντζή του πρωτοβεστιαρίου, [φιλολογική επιμέλεια: Περ. Εμ. Κομνηνού, εκδοτική φροντίδα: Λέανδρου Νικ. Μίχα.], Αθήναι:[Τυπογραφείο Φάνη Κωνσταντινίδη και Κώστα Μιχάλα], 1953.
4. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, «Γιατί το Βυζάντιο», εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2012.
5. Μανουήλ Ιω. Γεδεών. Αι φάσεις του εκκλησιαστικού μας ζητήματος. Κωνσταντινούπολη, εκ του πατριαρχικού τυπογραφείου, 1910.
6. Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Georg Ostrogorsky. Εκδ. Πατάκη, 2012.
7. http://ardin-rixi.gr/archives/5898

https://www.wikiwand.com/ru/%D0%A4%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%80

http://www.pravenc.ru/text/162102.html

http://hram-troicy.prihod.ru/articles/view/id/1166651

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%99%CF%83%CE%AF%CE%B4%CF%89%CF%81%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9A%CE%B9%CE%AD%CE%B2%CE%BF%CF%85
http://vizantinaistorika.blogspot.gr/2014/06/blog-post_5.html

Το μεγαλείο του Βυζαντίου και οι συνέπειες της Άλωσης Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης

Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης

ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ

Ομιλία που εκφωνήθηκε σε εκδήλωση που οργάνωσε την Τετάρτη, 26 Μαΐου 2010, ο Σύνδεσμος Εφέδρων Αξιωματικών Ν. Θεσσαλονίκης, στη Λέσχη Αξιωματικών Θεσσαλονίκης.
 

1. Λαμπρό ηλιοβασίλεμα. Το Βυζάντιο δεν πέθανε

Στις 29 Μαΐου του 1453, ημέρα της εβδομάδος Τρίτη, τις πρώτες πρωινές ώρες η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων. Η υπερχιλιετής ένδοξη χριστιανική αυτοκρατορία, την οποία με ένα μεγαλοφυές, μεγαλόπνοο, θεϊκό σχέδιο εθεμελίωσε ο Μ. Κωνσταντίνος, εξέπνευσε πολιτικά μαζί με την τελευταία πνοή ενός άλλου Κωνσταντίνου, του Παλαιολόγου, ο οποίος με μεγαλειώδη γενναιότητα υπερασπίσθηκε την βασιλεύουσα, την τιμή ενός μεγαλειώδους πολιτισμού, σε ένα άνισο και απέλπιδα αγώνα. Δεν ήθελε η στρατιωτικά καταδικασμένη ένδοξη αυτοκρατορία να έχει άδοξο τέλος· έπρεπε να σβήσει όχι εξευτελισμένη και ταπεινωμένη, νεκρή και στο πνεύμα, στην αρετή, αλλά να παραμείνει ηθικά όρθια, ζωντανή, με αντιφέγγισμα λάμψης και μεγαλείου στο ηλιοβασίλεμά της. Η απάντηση του γενναίου αυτοκράτορος στην πρόταση του Μωάμεθ να εγκαταλείψει την πόλη και να εγκατασταθεί με τους άρχοντες και τις περιουσίες τους όπου θέλει, να αποφευχθούν δε έτσι οι σφαγές, οι λεηλασίες και οι αιχμαλωσίες, αφού στην αρχή του επισημαίνει ότι δεν πρέπει να είναι βέβαιος για το αποτέλεσμα, και μπορεί τελικά να βγει αυτός χαμένος, προσθέτει όσα γνωρίζουμε οι παλαιότεροι, όσα παραπέμπουν στο «Μολών λαβέ» του Λεωνίδα και των άλλων μεγάλων ηγετών της ελληνικής ιστορίας, αλλά και δυστυχώς όσα σήμερα η ισοπεδωτική και εθνομηδενιστική κατεύθυνση της καταστροφικής ιστοριογραφίας του Υπουργείου Παιδείας, με εκφραστές τις γνωστές κυρίες Ρεπούση και Δραγώνα, έχει απαλείψει μαζί με πολλά άλλα εθνοσυντηρητικά στοιχεία από τα σχολικά βιβλία της στοιχειώδους και Μέσης Εκπαιδεύσεως. Την απάντηση παραδίδει ο ιστορικός Δούκας: «Το δε την πόλιν σοι δούναι ούτ' εμόν εστι ούτ' άλλου των κατοικούντων εν ταύτη· κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών» . 

Στον τελευταίο επίσης συγκλονιστικό λόγο του προς τους στρατηγούς και στρατιώτες, που θα μπορούσε να αποτελεί υπόδειγμα διδασκόμενο στις στρατιωτικές σχολές, για το πώς πρέπει να ενθαρρύνει το στράτευμα ένας στρατιωτικός ηγέτης πριν από μία κρίσιμη αναμέτρηση, μεταξύ πολλών άλλων τους είπε, όπως παραδίδει άλλος ιστορικός της αλώσεως, ο Γεώργιος Σφραντζής: «Καλώς ουν οίδατε, αδελφοί, ότι διά τέσσαρά τινα οφειλέται κοινώς εσμέν πάντες, ίνα προτιμήσωμεν αποθανείν μάλλον ή ζην, πρώτον μεν υπέρ της πίστεως ημών και ευσεβείας, δεύτερον δε υπέρ της πατρίδος, τρίτον δε υπέρ του βασιλέως, ως Χριστού Κυρίου, και τέταρτον υπέρ συγγενών και φίλων. Λοιπόν, αδελφοί, εάν χρεώσταί εσμεν υπέρ ενός εκ των τεσσάρων αγωνίζεσθαι έως θανάτου, πολλώ μάλλον υπέρ πάντων τούτων». 

Δεν είναι δύσκολο να παρασυρθεί κανείς από τις ιστορικές πηγές και το μεγαλείο της θυσίας του αυτοκράτορος και των ολιγαρίθμων λεοντόψυχων υπερασπιστών της Πόλης και να παρουσιάσει εκτενέστερα τον επικό αλλά άνισο εκείνο αγώνα. Βρίσκονται όμως και αυτά μέσα στα πλαίσια του θέματος, διότι καθιστούν σαφές ότι στα θέματα της φιλοπατρίας και της μέχρι θανάτου υπερασπίσεως των ηθικών και πνευματικών αξιών, που είναι μεγαλειώδες και επαινετό γνώρισμα των Ελλήνων, υπάρχει αδιάκοπη συνέχεια ελληνικής παραδόσεως από τα αρχαιοελληνικά «πατρός τε και μητρός και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερόν εστιν η πατρίς», μάχου «υπέρ βωμών και εστιών», «ή ταν ή επί τας», μέχρι τα συνθήματα της εθνεγερσίας του 1821 «για του Χριστού την πίστη την Αγία, για της πατρίδος την ελευθερία», «Ελευθερία ή θάνατος», ακόμη και μέχρι το ηρωικό όχι του Ιωάννη Μεταξά το 1940 στους Ιταλούς του Μουσολίνι. Αυτό επίσης εξηγεί γιατί η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 ήταν απλώς μία πολιτική και στρατιωτική άλωση, δεν ήταν αληθινή και ουσιαστική άλωση της ψυχής, του φρονήματος των Ελλήνων. 

Το Βυζάντιο δεν πέθανε το 1453. Υπάρχει «Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο» κατά τον τίτλο βιβλίου του Ρουμάνου ιστορικού Iorga. Είναι βασικό ιστορικό αξίωμα ότι τα έθνη χάνονται όχι όταν χάσουν την κρατική τους οντότητα, αλλά όταν χάσουν τον πολιτισμό τους, την ψυχή τους. Ο Ελληνισμός έχει πολλές φορές επιβεβαιώσει αυτό το αξίωμα. Υπάρχει μόνον τώρα έκδηλη και δικαιολογημένη ανησυχία ότι αφού αποκτήσαμε μετά το 1821 κρατική οντότητα, έστω και μικρή, ενώ μέχρι τότε το Βυζάντιο στα βασικά δομικά του στοιχεία επεβίωνε, σήμερα σβήνει και χάνεται, υπάρχει συστηματική προσπάθεια αφελληνισμού και αποχριστιανισμού του κράτους, της κοινωνίας, της παιδείας, που σημαίνουν αποβυζαντινοποίηση, αφού όπως θα δούμε οι τρεις βασικοί δομικοί συντελεστές, που αποτελούν την βυζαντινή σύνθεση, εκτός από την ρωμαϊκή νομική παράδοση, είναι η ελληνική γλώσσα και παιδεία, καθώς και η Χριστιανική πίστη.

Θλίβεται όντως κανείς, όταν βλέπει όχι μόνο την έλλειψη αξιοπρεπείας και γενναιότητος εκ μέρους των πολιτικών μας ηγετών, που μας υποδούλωσαν χωρίς κανένα όρο στους Φράγκους της Ενωμένης Ευρώπης, σε μία νέα Φραγκοκρατία, όπου η αντιπάθεια, ιδιαίτερα των Γερμανών, υπενθυμίζει τις παλαιές σταυροφορίες και την εξασθένηση του Βυζαντίου με την πρώτη άλωση από τους Φράγκους το 1204, που οδήγησε νομοτελειακά στο να γίνουμε κατ’ αρχήν υποτελείς στους Τούρκους και τελικά να υποκύψουμε, αλλά προ παντός θλίβεται, γιατί εμείς οι ίδιοι από μέσα γκρεμίζουμε τα πνευματικά τείχη, τις πνευματικές αντιστάσεις, τις αρχές και τις αξίες μας, την πολιτιστική μας ταυτότητα, καθιστούμε τους νέους μας, μέσα σε συνθήκες ύπουλης και παραπλανητικής, κρυφοδαγκανιάρας ειρήνης, δήθεν Ευρωπαίους, ουσιαστικώς όμως τους εκλατινίζουμε και τους εξισλαμίζουμε, τους φραγκεύουμε και τους τουρκεύουμε, τους καθιστούμε νέους Γραικολατίνους και Γενιτσάρους, με ένα πιο ύπουλο παιδομάζωμα, με μία ολοφάνερη γενοκτονία της ιστορικής μνήμης . 

2. Προκατειλημμένη και άδικη κριτική για το Βυζάντιο 

Το πιο εξοργιστικό μάλιστα είναι ότι δεν φτάνει που οι δυτικοί φίλοι μας κατέκτησαν πρώτοι στρατιωτικά το 1204 και προκάλεσαν ουσιαστικά και την δεύτερη άλωση του 1453, συνέχισαν και μετά ταύτα με την ίδια ιστορική προκατάληψη να δυσφημούν, να συκοφαντούν και να υβρίζουν το Βυζάντιο, με μία σχεδόν στο σύνολό της εχθρική ιστοριογραφία, από την εποχή της Αναγεννήσεως, τον 14ο αιώνα, μέχρι την εποχή του Διαφωτισμού, τον 18ο και επέκεινα.

Επηρέασαν μάλιστα και αρκετούς εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ανάμεσά τους και τον ακαταλλήλως ονομασθέντα διδάσκαλο του Γένους Αδαμάντιο Κοραή, και μετ' αυτού και μετά από αυτόν πολλούς άλλους λογίους από τον χώρο της αρχαιολατρείας και του κλασσικισμού, αλλά και για ιδεολογικούς λόγους από τον χώρο της αθεϊστικής Αριστεράς, λόγω του θεοκεντρικού χαρακτήρος του Βυζαντίου. 

Ερχόμαστε έτσι ειδικώτερα να προσεγγίσουμε το θέμα μας για το μεγαλείο του Βυζαντίου, που ως χαρακτηρισμός ίσως να φαίνεται υπερβολικός ή τουλάχιστον μεροληπτικός. Υπάρχει άραγε κάτι υψηλό και μεγαλειώδες στο Βυζάντιο, για το οποίο στην Δύση έχει περάσει και στον λαό η εκτίμηση από τους ιστοριογράφους του Παπισμού, της Αναγεννήσεως και του Διαφωτισμού ότι είναι μία σκοτεινή χιλιόχρονη περίοδος δολοπλοκιών και ανοήτων συζητήσεων, με μηδενική πρόοδο και προσφορά στον πολιτισμό, ανάξια της ιστορικής μνήμης; Η παντελώς άδικη και ιστορικά προκατειλημμένη αυτή εκτίμηση κυριάρχησε επί αιώνες στην δυτική ιστοριογραφία και σε μέρος της δικής μας διανόησης. Συνετέλεσε μάλιστα στο να μην υπάρχουν ή να είναι υπανάπτυκτες οι βυζαντινές σπουδές στην Δύση μέχρι και τον 19ο αιώνα, και μόνον μετά ταύτα, ιδιαίτερα τον 20ό αιώνα, να αρχίσουν αρκετοί επιστήμονες να ασχολούνται με το αδικημένο και συκοφαντημένο Βυζάντιο. Η ρετσινιά του «βυζαντινισμού», που, δυστυχώς, πέρασε άκριτα και στον δικό μας επιστημονικό και κοινωνικό περίγυρο, απέτρεπε νέους επιστήμονες να ασχοληθούν με τον απορριπτόμενο αυτό ιστορικό και πολιτιστικό χώρο. Σύγχρονοι βυζαντινολόγοι στην Ευρώπη ομολογούν ότι, όταν ερωτώμενοι αποκαλύπτουν το γνωστικό τους αντικείμενο, π.χ. «βυζαντινή ιστορία», αναγκάζονται να απολογηθούν, για να δικαιολογήσουν το πώς επέλεξαν αυτήν την κακόφημη ιστορική περίοδο. 

Θα μας έπαιρνε πολύ χρόνο η έστω και σύντομη παρουσίαση της άδικης και απαξιωτικής αυτής στάσης απέναντι στο Βυζάντιο, και ίσως θα έπρεπε να αποτελέσει αυτό αντικείμενο ειδικής έρευνας με την συλλογή, ταξινόμηση και αξιολόγηση όλων των αρνητικών κρίσεων. Ενδεικτικά μόνο θα αναφέρουμε μερικές, από τις οποίες προκύπτουν δύο ασφαλή συμπεράσματα· εν πρώτοις η με τόσο πάθος και σκληρότητα καταδίκη του Βυζαντίου δείχνει έλλειψη νηφαλιότητος, αντικειμενικής κρίσεως, και επιβεβαιώνει ότι κίνητρο δεν είναι η εύρεση της αλήθειας, αλλά κάποια φυλετική ή θρησκευτική ή ιδεολογική προκατάληψη. Και δεύτερον ότι αυτή ακριβώς η ολοφάνερη αδικία και έλλειψη αντικειμενικότητος, οδήγησε πολλούς αμερόληπτους ερευνητάς να ψάξουν και να βρουν την αλήθεια, και να πληθαίνουν τώρα οι φωνές, τα άρθρα, τα συγγράμματα, τα συνέδρια, οι εκθέσεις, τα ερευνητικά κέντρα που παρουσιάζουν τους πολυποίκιλους θησαυρούς, την παντοδαπή γνώση, την μεγαλειώδη προσφορά του Βυζαντίου στον παγκόσμιο πολιτισμό, και που αποδεικνύουν όσους εξακολουθούν να βλέπουν το Βυζάντιο με τα γυαλιά του Βολταίρου ή του Γίββωνος (Gibbon) ότι είναι οπισθοδρομικοί, αδιάβαστοι και ασυγχρόνιστοι ή ιδεολογικά προκατειλημμένοι όπως εκείνοι. 

Ο γνωστός λοιπόν άθεος Γάλλος Διαφωτιστής Βολταίρος του 18ου αιώνος, που απέρριπτε περιφρονητικά και με θράσος ό,τι είχε σχέση με τη θρησκεία, κατεδίκασε με πολύ σκληρούς λόγους το Βυζάντιο. Υπάρχει, λέγει, «μια ιστορία πολύ περισσότερο γελοία από τη ρωμαϊκή ιστορία από την εποχή του Τακίτου· η βυζαντινή ιστορία. Αυτή η ανάξια λόγου συλλογή δεν περιέχει τίποτε άλλο, παρά μόνο πομπώδεις διακηρύξεις και θαύματα. Είναι το βδέλυγμα του ανθρωπίνου πνεύματος, όπως η ελληνική αυτοκρατορία υπήρξε το βδέλυγμα της οικουμένης. Οι Τούρκοι τουλάχιστον ήσαν πιο σωστοί· νίκησαν χάρηκαν και έγραψαν ελάχιστα...» . 

Η ναυαρχίδα του αντιβυζαντινισμού, ο Άγγλος ιστορικός Γίββων, στον χώρο της ιστοριογραφίας έδωσε και δίνει σε μερικούς μέχρι σήμερα επιχειρήματα εναντίον του Βυζαντίου. Στο έργο του «Η ιστορία της παρακμής και της πτώσεως της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας» (Λονδίνο 1776-88), παρουσιάζει την χιλιόχρονη αυτοκρατορία του Βυζαντίου συνολικά ως παρακμιακή, ως τραγικό επίλογο της ένδοξης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας των Λατίνων και όπως δήλωσε ο ίδιος ο Γίββων, στο έργο του περιέγραψε «το θρίαμβο της βαρβαρότητας και της θρησκείας». Στην ίδια γραμμή ακριβώς κινείται και ο Γάλλος ιστορικός Κάρολος Lebeau στο γνωστό έργο του «Ιστορία της παρακμάζουσας αυτοκρατορίας» (Παρίσι 1767-86). Την χειρότερη απαξίωση του Βυζαντίου μνημονεύει η Αγγλίδα βυζαντινολόγος Τζούντιθ Χέριν στο μεταφρασμένο και στα ελληνικά αξιόλογο και αντικειμενικό έργο της «Τι είναι το Βυζάντιο»· ανήκει αυτή η απαξίωση, όπως λέγει η Χέριν, πιθανότητα στον Ιρλανδό ιστορικό του 19ου αιώνα Ουίλλιαμ Λέκι, ο οποίος ισχυρίζεται ότι: «Σύμφωνα με την ετυμηγορία της παγκόσμιας ιστορίας, αυτή η αυτοκρατορία, που λέγεται Βυζαντινή, αποτελεί -δίχως καμία απολύτως εξαίρεση- την πιο ακραία μορφή ποταπότητας και αχρειοσύνης που γνώρισε ποτέ πολιτισμός. Δεν υπήρξε άλλος μακραίωνος πολιτισμός τόσο απόλυτα αποστερημένος από κάθε μορφή και είδος μεγαλείου και τόσο απόλυτα ταυτόσημος με το επίθετο «αγνώμων»... Η ιστορία της αυτοκρατορίας είναι μια μονότονη διαδοχή γεγονότων, γεμάτη με ραδιουργίες ιερέων, ευνούχων και γυναικών, γεμάτη με δηλητηριάσεις, συνωμοσίες και απαράλλακτη αγνωμοσύνη».

Απέναντι σ' αυτήν την σκληρή προκατάληψη και εμπάθεια υπάρχουν πάμπολλες γνώμες, που αναιρούν την αρνητική κριτική του Βυζαντίου συγχρόνων μεγάλων βυζαντινολόγων. Αναφέρουμε, και πάλιν ενδεικτικά, τον μεγάλο Ρώσσο ιστορικό του Βυζαντίου Γεώργιο Ostrogorsky, ο οποίος στο κλασσικό και μοναδικό για την πληρότητα δίτομο έργο του, που μεταφράσθηκε και στα ελληνικά «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» λέγει σχετικά: «Σήμερα δεν υπάρχει πια ανάγκη να αποδείξουμε πόσο ιστορικά αστήρικτες είναι οι θεωρίες του Lebeau και του Gibbon. Πέρασε ευτυχώς ανεπανάληπτα η εποχή, που όσοι έγραφαν βιβλία για το Βυζάντιο βρίσκονταν στην ανάγκη να απολογηθούν, γιατί προτίμησαν ένα τέτοιο θέμα και να καταπολεμήσουν με πομπώδεις εκφράσεις και συχνά εξεζητημένο τρόπο τους ισχυρισμούς του Gibbon». Σημειώνει πάντως ότι το έργο του αυτό «με την εντυπωσιακή αφηγηματική του ποιότητα επηρέασε πολύ και για μεγάλο χρονικό διάστημα τα πνεύματα και παρέλυσε το ζήλο για την έρευνα του Βυζαντίου ένα ολόκληρο σχεδόν αιώνα. Ακόμη και σήμερα πολλοί ερευνητές βλέπουν την θρησκευτική ζωή του Βυζαντίου με τις διόπτρες του Gibbon».

Ο Αγγλος ιστορικός John Norwich στο επίσης μεταφρασθέν και στα ελληνικά έργο του «Σύντομη ιστορία του Βυζαντίου», γράφει τα εξής αναφερόμενος μόνο σε ένα από τα πάμπολλα στοιχεία που συνθέτουν το μεγαλείο του Βυζαντίου: «Ο πολιτισμός μας δεν αναγνώρισε ποτέ επαρκώς το χρέος του προς την Ανατολική Αυτοκρατορία. Αν δεν υπήρχε αυτό το μεγάλο ανατολικό οχυρό της Χριστιανοσύνης, ποια τύχη θα είχε η Ευρώπη ενάντια στις στρατιές του βασιλιά της Περσίας τον 7ο αιώνα ή ενάντια σε αυτές του χαλίφη της Βαγδάτης τον 8ο αιώνα. Ποια γλώσσα θα μιλούσαμε σήμερα και ποιο Θεό θα λατρεύαμε;» . Προσθέτουμε και την πιο πρόσφατη εκτίμηση της μνημονευθείσης Τζούντιθ Χέριν που υπάρχει ως περίληψη των θέσεών της στο οπισθόφυλλο του βιβλίου της «Τι είναι το Βυζάντιο». Εκεί παρουσιάζοντας περισσότερα στοιχεία από την πολυποίκιλη προσφορά του Βυζαντίου γράφει: «Όταν στην Δυτική Ευρώπη τα απομεινάρια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν ήταν παρά μικρά αδύναμα κρατίδια, η Κωνσταντινούπολη παρέμενε πρωτεύουσα ενός ισχυρού οργανωμένου κράτους. Υπήρξε ένα κράτος με διοικητικές δομές, με νομοθεσία που εκσυγχρονιζόταν και προσαρμοζόταν στις ανάγκες του, με νόμισμα το οποίο κυκλοφορούσε σε ολόκληρο τον κόσμο, από τη Μεσόγειο ως την Άπω Ανατολή, με εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο διατήρησε την καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας και παιδείας. Ήταν μια αυτοκρατορία που στηρίχθηκε σε μια ιεραρχημένη κοινωνία, η οποία κληροδότησε στους μεταγενέστερους, εκτός από την δική της αντίληψη για τον Χριστιανισμό και ορισμένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας τέχνης. Σε αυτή την αυτοκρατορία οφείλει η σημερινή Ευρώπη την ύπαρξή της: αν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν είχε αναχαιτίσει για τόσους αιώνες τους Άραβες, τους Σελτζούκους και τους Οθωμανούς, η Δύση δεν θα είχε προλάβει να ορθοποδήσει». 

Ως επιστέγασμα των ελάχιστων αυτών μέσα από πολλές άλλες θετικές εκτιμήσεις του Βυζαντίου παραθέτουμε τρεις εξαιρετικές γνώμες που ακούσθηκαν στο 16ο Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο της Βιέννης (4-9 Οκτωβρίου 1981), στο οποίο μετείχε ο ομιλών μαζί με χίλιους άλλους συνέδρους από όλες τις χώρες που καλλιεργούν τις βυζαντινές σπουδές. Κατά την επίσημη έναρξη των εργασιών του συνεδρίου ο τότε πρόεδρος της δημοκρατίας της Αυστρίας δόκτωρ Rudolf Kirschläger, συνεχάρη τον κύριο οργανωτή και μεγάλο βυζαντινολόγο καθηγητή Herbert Hunger για την επιτυχία του επιστημονικού του έργου, η οποία όπως είπε, «συνίσταται εις το ότι όχι μόνο διδάσκει, αλλά αφήνει και διά της πείρας να μάθουμε, ότι η λέξη "βυζαντινισμός" δεν έχει καμμία σχέση με την βυζαντινή πραγματικότητα, αλλά προήλθε από ελλιπή κατανόηση του Βυζαντίου εκ μέρους των ιστοριογράφων της Αναγεννήσεως. Θα ήμασταν πολύ πιο φτωχοί σήμερα, αν οι πλούσιοι θησαυροί αυτής της περιόδου, οι ιστορικές εμπειρίες, οι θρησκευτικές και φιλοσοφικές αλήθειες δεν είχαν φθάσει μέχρι των ημερών μας και δεν είχαν αξιολογηθή αναλόγως». Οι δυο άλλες γνώμες ευρίσκονται διατυπωμένες στον μνημειώδη κατάλογο χειρογράφων της Εκθέσεως που οργανώθηκε στα πλαίσια του συνεδρίου τον οποίο συνέταξε ο βυζαντινολόγος Otto Mazal και φέρει τον τίτλο «Buzanz und das Abendland». Προλογίζοντας τον κατάλογο ο γενικός διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αυστρίας Joseph Spitzenberg γράφει: «η προσφορά της σύγχρονης βυζαντινολογίας ευρίσκεται εις το ότι φωτίζει σωστά τον ιστορικό ρόλο του Βυζαντίου, το οποίο επί μακρό χρόνο είχε πολλές σκιές στην ιστορική συνείδηση της Δύσεως». Ο συγγραφεύς του καταλόγου Otto Mazal διευκρινίζει περισσότερο όσα είπε ο πρόεδρος της Αυστριακής Δημοκρατίας για ελλιπή κατανόηση του Βυζαντίου και διαπιστώνει εσκεμμένη και σχεδιασμένη παραποίηση των πραγμάτων. Γράφει: «Το γεγονός ότι στους νεώτερους χρόνους η σημασία του Βυζαντίου δεν έτυχε προσοχής στη Δύση, ο δε βυζαντινός πολιτισμός καταλαμβάνει μικρό μέρος στην ιστορική εικόνα του παρόντος, οφείλεται στην αρνητική θεώρηση της ιστορίας του εκ μέρους των δυτικών που ήθελαν να βλέπουν την βυζαντινή περίοδο μόνον ως μία διαρκή πορεία καταπτώσεως μετά από την ένδοξη εποχή της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητος. Οι ρίζες αυτής της αρνητικής τοποθέτησης υπάρχουν ήδη στους χρονογράφους του Μεσαίωνος, για τους οποίους οι δυτικοί Φράγκοι αυτοκράτορες ήσαν οι νόμιμοι συνεχισταί της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενώ το κατά την αντίληψη της Δύσεως αιρετικό ανατολικό κράτος ως "βασίλειο των Γραικών" (Regnum Graecorum) είχε χάσει την οικουμενικότητά του και είχε αποκλεισθή από την σκηνή της ιστορίας. Για πρώτη φορά η βυζαντινολογία του παρόντος δείχνει και πάλι με σαφήνεια την μεγάλη κοσμοϊστορική σημασία του Βυζαντίου και δίνει ώθηση για μία αναθεώρηση». 

Με βάση λοιπόν όχι την προκατειλημμένη και ελλιπή, αλλά την αντικειμενική και ολοκληρωμένη κατανόηση του Βυζαντίου, θα πρέπει να παύσει να είναι «σημείον αντιλεγόμενον» όπως λέγει σε ομότιτλο άρθρο του ο Φώτης Κόντογλου. Ο μεγάλος αυτός και γνήσιος Ρωμηός (=βυζαντινός), ο νέος άγιος των νεοελληνικών γραμμάτων μετά τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, που ανακαίνισε επίσης την βυζαντινή ζωγραφική και την έφερε στο προσκήνιο, αφού στο άρθρο του αυτό αλλά και σε πολλά άλλα άρθρα υποδεικνύει την μοναδικότητα του Βυζαντίου που πρέπει να κρίνεται με διαφορετικά μέτρα, συμπεραίνει: «Το Βυζάντιο είναι ένα μεγάλο χωνευτήρι, που μέσα σ' αυτό πέσανε και λυώσανε μυριάδες ψυχές, σαν λογής-λογής μεταλλεύματα, λογής-λογής έθνη, και από εκεί βγήκε χρυσάφι λαμπερό μαζί με μαύρη σκουριά. Αυτό το μάλαμα είναι το πιο καθαρό από κάθε χρυσάφι που βγήκε από χωνευτήρι. Κι απ' αυτό γίνηκε η επτάφωτος λυχνία που θα φωτίζει τον κόσμο στον αιώνα του αιώνος».

 

3. Το Μεγαλείο του Βυζαντίου 

Μερικές λοιπόν λάμψεις από το καθαρό χρυσάφι του Βυζαντίου και την επτάφωτη λυχνία της Νέας Ιερουσαλήμ θα προσπαθήσω σύντομα να σάς προσφέρω στον εναπομένοντα χρόνο, μετά από την αξιολογική βιβλιογραφική περιπλάνηση που επιχειρήσαμε.

α) Μεγάλη ιστορική διάρκεια
Κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει την μεγάλη διάρκεια της ιστορικής ζωής του Βυζαντίου, που διήρκεσε χίλια εκατόν είκοσι τρία έτη, αν ως αρχή του Βυζαντίου θεωρήσουμε τα εγκαίνια της Κωνσταντινουπόλεως που έκανε ο Μ. Κωνσταντίνος στις 11 Μαΐου του 330, όπως κάνουν οι περισσότεροι από τους βυζαντινολόγους. Η μακραίων αυτή ιστορική ύπαρξη, μοναδική στην παγκόσμια ιστορία, είναι συνάρτηση της καλής και σταθερής διοικητικής οργάνωσης με την βοήθεια του ρωμαϊκού δικαίου, και της εσωτερικής ενότητας της κοινωνίας που στηριζόταν σε σταθερό κώδικα αξιών που προσέφεραν η ελληνική παιδεία και η χριστιανική πίστη, αλλά και στην ισχυρή οικονομική και στρατιωτική της παρουσία.

Άλλες αυτοκρατορίες που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια ιστορία άντεξαν λίγους μόνον αιώνες και διαλύθηκαν, όπως και η πρώτη ελληνική αυτοκρατορία του Μ. Αλεξάνδρου, της οποίας διάδοχος θεωρείται η δεύτερη ελληνική αυτοκρατορία, η χριστιανική αυτοκρατορία του Μ. Κωνσταντίνου. Σημερινά μεγάλα κράτη, που διεκδικούν παγκόσμια ηγεμονία, όπως οι ΗΠΑ, μόλις έχουν περάσει τους δύο αιώνες ζωής, και έχει ήδη αρχίσει η εσωτερική τους διάβρωση και παρακμή, η αμφισβήτηση της οικονομικής και στρατιωτικής τους ηγεμονίας. Το δικό μας μικρό νεοελληνικό κράτος, που ξεκίνησε με την Μεγάλη Ιδέα της παλινόρθωσης του Βυζαντίου κινδυνεύει ήδη πολύ σοβαρά, εκτός από την κρατική και εθνική του ανεξαρτησία, να χάσει και την πολιτιστική του ταυτότητα μέσα στο χωνευτήρι του Συγκρητισμού και της Παγκοσμιοποίησης, ενώ δεν έχει συμπληρώσει ακόμη δύο αιώνες ελεύθερου πολιτικού βίου.

β) Η τριπλή σύνθεση
Όλοι οι ειδικοί αναγνωρίζουν ότι στο Βυζάντιο επιτελέσθηκε κατά μοναδικό και μεγαλειώδη τρόπο το συνταίριασμα, η συγχώνευση τριών μεγάλων παραγόντων: της ρωμαϊκής νομικής και διοικητικής παράδοσης, της ελληνικής παιδείας και της Χριστιανικής πίστης. Αν ο καθένας από αυτούς τους παράγοντες έχει καθ' εαυτόν την αξία και την μεγαλωσύνη του, όχι μόνο τριπλασιάζεται προσθετικά η αξία τους, αλλά πολλαπλασιάζεται από την δυναμική της συνθέσεως, όπως δείχνει το αποτέλεσμα στον πολυποίκιλο και πολύπτυχο πολιτιστικό βίο του Βυζαντίου, στην εξ αιτίας της συνθέσεως αυτής καρποφορία του. 

Είναι βέβαια γνωστό ότι κατά τους τρεις πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες το Ρωμαϊκό κράτος και η ελληνική διανόηση κατεδίωξαν σκληρά τον Χριστιανισμό με τους οργανωθέντες από την ρωμαϊκή διοίκηση διωγμούς και με την απορριπτική και σκωπτική πολεμική των Ελλήνων διανοουμένων. Στην σύγκρουση αυτή νικητής βγήκε ο Χριστιανισμός, διότι απέδειξε μέσα στους διωγμούς, και στη συκοφάντηση ότι διαθέτει ασυνήθιστη για τα ανθρώπινα μέτρα πνευματική αντοχή και επίδραση, ότι καλλιεργεί και αναπτύσσει μεγάλες αρετές και αξίες, συνεκτικές της ανθρώπινης κοινωνίας, την αγάπη, την φιλανθρωπία, την ταπείνωση, την αξία κάθε ανθρωπίνου προσώπου, την ταπείνωση, την ειρήνη, την συμφιλίωση, την καταλλαγή. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο μεγάλος θεολόγος και ρήτωρ του 4ου αιώνος, ο νέος αυτός Δημοσθένης και Κικέρων της χριστιανικής αρχαιότητος, ο οποίος προσφυώς ονομάσθηκε Χρυσόστομος, λέγει ότι η μεγαλύτερη απόδειξη της θεϊκής προελεύσεως του Χριστιανισμού είναι η καταπληκτική του διάδοση σε όλο τον κόσμο μέσα σε λίγες δεκαετίες, όχι από μορφωμένους και πειστικούς φιλοσόφους και διδασκάλους, αλλά από μία μικρή ομάδα αγραμμάτων και πτωχών αλιέων της Γαλιλαίας, μέσα σε ένα εχθρικό για την νέα πίστη περιβάλλον, και με μία διδασκαλία που δεν κολάκευε τα ανθρώπινα πάθη, όπως αργότερα το Ισλάμ, αλλά που ήλεγχε και απέρριπτε τις ανθρώπινες αδυναμίες και παρουσίαζε τον δρόμο προς την πνευματική τελείωση ως «στενή και τεθλιμμένη οδό», ως «εσταυρωμένο βίο», κατά το πρότυπο του Θεανθρώπου Χριστού. 

Ήταν λοιπόν πολύ φυσικό στην βυζαντινή αυτή σύνθεση των τριών δομικών παραγόντων που μνημονεύσαμε η χριστιανική πίστη, ο νικητής Χριστιανισμός, να αποτυπώσει εντονώτερα τη σφραγίδα του, γιατί ήταν αποδεδειγμένα η νέα ανακαινιστική δύναμη της ιστορίας, ο νέος έφηβος της ιστορίας, κατά την πολύ ωραία εικόνα του μεγάλου πολιτικού και διανοητού Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Ο Χριστιανισμός λοιπόν έγινε η κολυμβήθρα, μέσα στην οποία το ρωμαϊκό δίκαιο και η ρωμαϊκή διοίκηση μεταμορφώθηκαν επί το φιλανθρωπότερο, και η ελληνική παιδεία υιοθετήθηκε σε όλες της τις μορφές, αφού αποκαθάρθηκε από όσα μειονεκτήματα ως ανθρώπινο δημιούργημα παρουσίαζε, ιδιαίτερα ως προς την αξία του κάθε ανθρωπίνου προσώπου, των γυναικών, των δούλων, των ασθενών και αδυνάτων, και προ παντός από τις ηθικές αδυναμίες του Δωδεκαθέου, όπως καθόρισε υποδειγματικά αυτήν την αξιολόγηση ο Μ. Βασίλειος στο έργο του «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων».
 

Ο ιδιαίτερος αυτός ρόλος της Χριστιανικής πίστεως στην βυζαντινή σύνθεση δεν καθιστά το Βυζάντιο θεοκρατικό, όπως υποτιμητικά γράφουν και ισχυρίζονται ορισμένοι, παραπέμποντες συνειρμικά στα ισλαμικά θεοκρατικά καθεστώτα. Θεοκρατία υπάρχει εκεί, όπου την πολιτική διοίκηση ασκούν οι κληρικοί, το ιερατείο, το χαλιφάτο. Στο Βυζάντιο η βασιλεία, η πολιτική διοίκηση, είναι ξεχωριστή από την Εκκλησία και πολλές φορές αντίθετη προς όσα η Εκκλησία υποδεικνύει. Πολιτεία και Εκκλησία, βασιλεία και ιερωσύνη, αποτελούν δυο ξεχωριστούς θεσμούς με διακριτούς ρόλους, που λειτουργούσαν αρμονικά στα πλαίσια του θεσμού της συναλληλίας, τον οποίο συχνά παραβίαζε η πολιτεία και όχι η Εκκλησία, η οποία συχνά διά μεγάλων Πατέρων διαμαρτύρεται για τις επεμβάσεις της Πολιτείας στα εσωτερικά δικά της θέματα. Επομένως, όπως σωστά παρατηρήθηκε, το Βυζάντιο δεν είναι θεοκρατικό, αλλά θεοκεντρικό, θέτει σε προτεραιότητα την διδασκαλία του Ευαγγελίου, δεν είναι ανθρωποκεντρικό, όπως τα σύγχρονα δυτικά κράτη, τα οποία όμως επειδή εξόρισαν τον Θεό και το Ευαγγέλιο και αποχριστιάνισαν τις κοινωνίες, ευρίσκονται τώρα σε σύγχυση, αναρχία, αταξία και πνευματικό αδιέξοδο.
 

Η αναφορά στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και στην ωραία του εικόνα για τον Χριστιανισμό ως τον νέο έφηβο της ιστορίας, που παρέλαβε τον γηρασμένο Ελληνισμό και του έδωσε σφρίγος και δύναμη, εισάγει σε καλύτερο δρόμο την προβληματική για το αν ο Ελληνισμός ωφελήθηκε ή ζημιώθηκε από την συνάντηση και συνύπαρξή του με τον Χριστιανισμό. Σύμφωνα με το σκεπτικό του Κανελλόπουλου υπήρξε μεγάλη παρακμή και διαφθορά στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, διότι οι ηδονιστικές, υλιστικές και σαρκολατρικές ιδέες είχαν πλήξει την κλασσική συμμετρία και αρμονία και «το κορμί, το ελληνικό σώμα με τις αισθητικές και ερωτικές συμμετρίες του είχε αρχίσει να γίνεται σάρκα, πολτός ύλης, ένα άμορφο όργανο ηδονής» όπως δυστυχώς και σήμερα. «Αν δεν ερχόταν ο Χριστιανισμός - κι ο λόγος που τον έκανε να 'ρθεί ήταν πολύ μεγάλος- δεν αποκλείεται να είχε χαθή ό,τι είχε ως τότε γίνει στη Δύση. Ίσως ολόκληρος ο ελληνορωμαϊκός κόσμος ν' άφηνε πίσω του μόνο το μύθο μιας νέας Ατλαντίδος. Πώς θα μπορούσε να γίνει η αφομοίωση των βαρβάρων του βορρά, αν τους υποδέχονταν Έλληνες και Ρωμαίοι που θα είχαν πάψει να πιστεύουν στον εαυτό τους; Μόνον οι Χριστιανοί μπορούσαν να αφομοιώσουν τους βαρβάρους, οι Χριστιανοί που πίστευαν τόσο στον άνθρωπο, ώστε αναζητούσαν τον άνθρωπο και μέσ' την ψυχή των βαρβάρων. Και αφομοιώνοντας τους βαρβάρους, οι Χριστιανοί, τους έμπασαν ομαλά -χωρίς να είναι τέτοια η συνειδητή τους πρόθεση- και στην κληρονομιά του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Το θαύμα που σήμανε η επικράτηση του Χριστιανισμού έσωσε και το ελληνικό πνεύμα. Χωρίς το πνεύμα της Ελλάδος, δεν θα μπορούσε να διαμορφωθεί ο κόσμος, όπως ξέρουμε· ας πούμε ο δυτικός κόσμος. Αλλά και χωρίς τον Χριστιανισμό το ελληνικό πνεύμα θα είχε ταφεί και χαθεί κάτω από τα ερείπια του ρωμαϊκού κόσμου».
 

Στη συνάφεια αυτή θα μπορούσαμε να επιμείνουμε περισσότερο στο πόσο το Βυζάντιο συνέχισε και προήγαγε την ελληνική παιδεία, όχι μόνο με τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσης και των συγγραμμάτων των αρχαίων Ελλήνων σοφών, αλλά και με την δημιουργική παραγωγή της νέας γραμματείας των Πατέρων της Εκκλησίας, των νέων εξαιρετικών υμνογραφικών συνθέσεων της Ορθοδόξου Εκκλησίας, όπως π.χ. του Ακαθίστου Ύμνου, των Κανόνων, της Θ. Λειτουργίας και τόσων άλλων. Και μόνο το ότι το Βυζάντιο διέσωσε και εδίδαξε την αρχαία σοφία, και μετέφερε την ελληνική σκέψη κατ' αρχήν στους Άραβες με την Αριστοτελική Φιλοσοφία και κατόπιν στη Δύση με τους φυγάδες Έλληνες λογίους, πριν και μετά την άλωση, ενισχύοντας αποφασιστικά την Αναγέννηση, καταξιώνει τον ιστορικό του ρόλο.

γ) Η μεγαλειώδης αρχή του με την νέα πρωτεύουσα
Η μεγαλειώδης πορεία του Βυζαντίου οφείλεται εν πολλοίς στην θαυμαστή και μοναδική όντως θεμελίωση και αρχή του από τον Μ. Κωνσταντίνο. Συχνά συζητείται στην έρευνα αν η μεταστροφή του Μ. Κωνσταντίνου στον Χριστιανισμό ήταν συνειδητή εσωτερική απόφαση, εσωτερική αλλαγή, ή πολιτική πράξη που υπελόγισε απλά στον Χριστιανισμό ως την μόνη τότε συνεκτική πνευματική δύναμη. Από τις πηγές προκύπτει μάλλον ότι πρόκειται για εσωτερική αλλαγή, η οποία είχε αρχίσει ενωρίτερα, όταν έφηβος στην Νικομήδεια στο περιβάλλον του Διοκλητιανού εβίωσε την αδικία των διωγμών εναντίον των Χριστιανών και προ παντός την μεγάλη τους πίστη που έφθανε μέχρι το μαρτύριο. Επηρεάσθηκε σίγουρα και από την ανεξίθρησκη στάση του πατέρα του Κωνσταντίου Χλωρού, ο οποίος απέφυγε ως καίσαρ στη Δύση να εγείρει διωγμό εναντίον των Χριστιανών. Το αποφασιστικό πάντως αίτιο της μεταστροφής του ήταν, κατά τις ιστορικές πηγές και κατά την πίστη της Εκκλησίας, η εμφάνιση του Τιμίου Σταυρού ολοφώτεινου έξω από την Ρώμη στην αναμέτρησή του με τον Μαξέντιο με την επιγραφή «Εν τούτω νίκα». Το απολυτίκιο του Αγίου Κωνσταντίνου σαφώς εκφράζει αυτήν την θέση, αλλά και την εξ αιτίας αυτού του θαυμαστού σημείου αφιέρωση της Κωνσταντινούπολης και όλης της αυτοκρατορίας στα χέρια του Θεού και της Υπεραγίας Θεοτόκου.
 

Ούτως ή άλλως όλοι αναγνωρίζουν ότι η απόφαση του Μ. Κωνσταντίνου να μεταφέρει την πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από την λατινική Δύση στην ελληνική Ανατολή, σε μία μικρή ελληνική πολίχνη, το Βυζάντιο, αρχαία αποικία των Μεγαρέων, με εξαιρετική και μοναδική γεωγραφική θέση και στρατιωτικοεμπορικά πλεονεκτήματα, ήταν μία μεγαλοφυής και μεγαλόπνοη κίνηση με κοσμοϊστορικές συνέπειες. Άλλαξε την μορφή του κόσμου, γιατί μετέφερε το κέντρο βάρους από την Δύση στην Ανατολή, από την Ιταλία στην Ελλάδα, στο ακρότατο σημείο της Θράκης· διέσωσε έτσι την αυτοκρατορία από την καταστροφή που υπέστη το δυτικό τμήμα της από τα γερμανικά βαρβαρικά φύλα, που εβύθισαν επί αιώνες την Ευρώπη στο σκότος της αμαθείας και της απαιδευσίας μέχρι τον 12 αιώνα· όρθωσε ένα ισχυρότατο απόρθητο οχυρό που προφύλαξε και τα Βαλκάνια και την Ευρώπη από τις μετά ταύτα επιθέσεις των Περσών, των Αράβων, των Σελτζούκων και των Οθωμανών Τούρκων. Και προ παντός έστησε το πρώτο στην ιστορία χριστιανικό κράτος, την Ρωμανία, με ρωμαϊκή και ελληνική υποδομή, καύχημα και χαρά των κατοίκων του, που ονομάζονταν Ρωμαίοι (=Ρωμηοί), αλλά ήταν Έλληνες και Ορθόδοξοι στην πολιτιστική τους ταυτότητα. Ο Μ. Κωνσταντίνος για την τολμηρή του απόφαση να αποσυνδέσει την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία από την ειδωλολατρική Ρώμη και να ανανεώσει και μεταμορφώσει την αυτοκρατορία σε νέο χριστιανικό κράτος (Renovatio Imperii) ονομάσθηκε από την ιστορία Μέγας και από την Εκκλησία ισαπόστολος. Κανένας άλλος μετά τους Αποστόλους δεν βοήθησε στη στερέωση, διάδοση και ανάπτυξη του Χριστιανισμού όσο ο Μ. Κωνσταντίνος.

δ) Άλλες πλευρές του μεγαλείου του
Δεν προλαβαίνουμε όμως να αναπτύξουμε όσες άλλες πλευρές του μεγαλείου του Βυζαντίου εσημειώσαμε, γι' αυτό και θα τις αναφέρουμε καταλογάδην. Επί πολλούς αιώνες ήταν το μοναδικό κέντρο πολιτισμού και παιδείας. Ήσκησε μεγάλη εκπολιτιστική επίδραση στους σλαβικούς και άλλους λαούς του βορρά και της νοτιανατολικής Ευρώπης, οι οποίοι άλλωστε γι' αυτό εστράφησαν προς την Κωνσταντινούπολη, από το δέος και τον θαυμασμό που προκαλούσε ο πολιτισμός τους. Στην Δύση μέχρι τον 12 αιώνα δεν υπήρχαν σχολεία ούτε λαϊκοί μορφωμένοι· η μόρφωση ήταν αποκλειστικό προνόμιο των κληρικών, ο δε τρόπος ζωής υποβαθμισμένος και πρωτόγονος. Η Δύση ακόμη και στη Θεολογία ήταν μαθήτρια της Ανατολής, όπου συγκλήθηκαν οι Οικουμενικές Σύνοδοι, εμφανίσθηκαν μεγάλα θεολογικά αναστήματα, διαμορφώθηκε η λατρεία, άνθησε ο Μοναχισμός, που από την Ανατολή μεταφέρθηκε και στη Δύση. Σε ένα θαυμάσιο τελευταίο βιβλίο με τίτλο «Σαλπάροντας απ' το Βυζάντιο» ο Αμερικανός ιστορικός Collin Wells, μαθητής του Έλληνα Βυζαντινολόγου Σπύρου Βρυώνη, μας δίνει σε τρεις ενότητες την επίδραση του Βυζαντίου α) στη Δύση, β) στον Ισλαμικό κόσμο και γ) στον Σλαβικό κόσμο, αποδεικνύοντας, όπως επισημαίνει και ο υπότιτλος του έργου «Πώς μια χαμένη αυτοκρατορία διαμόρφωσε τον κόσμο» . 

Παρήγαγε μεγάλα μνημεία πολιτισμού, λόγου και τέχνης. Το μεγαλούργημα της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη θαυμάζεται μέχρι σήμερα, όπως και τα ψηφιδωτά της Ραβέννας και της Μονής της χώρας, οι τοιχογραφίες του Μυστρά, του Αγίου Όρους κ.ά. Η Θεολογία, η Φιλοσοφία, το Δίκαιο, άλλες επιστήμες, εγνώρισαν καταπληκτική άνθηση, η ποίηση, η υμνογραφία. Αναπτύχθηκαν μεγάλα μοναστικά κέντρα, εμφανίσθηκαν μεγάλες μορφές Αγίων Πατέρων. Αναπτύχθηκε υψηλή κοινωνική πρόνοια και φιλανθρωπία για πρώτη φορά σε οργανωμένη μορφή. Ακόμη και σε δύσκολες ιστορικές συνθήκες, όπως μετά την άλωση από τους Φράγκους το 1204, ενώ η αυτοκρατορία έφθινε και παρήκμαζε πολιτικά και κατέρρεε οικονομικά και στρατιωτικά, παρουσιάσθηκε ένας αξιοσημείωτος πνευματικός δυναμισμός, με θαυμαστές αναλαμπές σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού γνωστός ως «Παλαιολόγεια Αναγέννηση», με χαρακτηριστικώτερη και δυναμικώτερη παρουσία τον Ησυχασμό του ΙΔ' αιώνος, του οποίου ο κύριος εκπρόσωπος και διαμορφωτής Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς εκωδικοποίησε την προηγούμενη πατερική παράδοση, οριοθέτησε την ανατολική πνευματικότητα σε σχέση με την Δύση, και ενίσχυσε ουσιαστικά πριν από ένα αιώνα την ορθόδοξη αυτοσυνειδησία για να αντέξει στην λαίλαπα της Τουρκοκρατίας. Με αυτήν την τελευταία περίοδο ασχολείται ο γνωστός Άγγλος βυζαντινολόγος Steven Runciman στο βιβλίο του με τίτλο «Η τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση» . 

Το τελευταίο μεγαλειώδες επίσης στοιχείο, το οποίο απλώς μνημονεύουμε είναι ότι eπεβίωσε το Βυζάντιο και μετά την άλωση· δεν χάθηκε ούτε στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο ούτε στους άλλους ορθοδόξους λαούς.
 

Επίλογος
Ζητώ συγγνώμη, διότι δεν επρόλαβα να αναπτύξω το δεύτερο σκέλος του ορισθέντος θέματος για τις συνέπειες της άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Ήταν πολύ δύσκολο να αναπτυχθούν και τα δύο σκέλη στον προσμετρηθέντα χρόνο· θέλεις πολύ περισσότερο χρόνο για να γράψεις και να πεις ολίγα και περιεκτικά. Ακόμη και το πρώτο σκέλος για το μεγαλείο του Βυζαντίου το αδίκησα σημαντικά. Κρατώ για τον εαυτό μου τη δέσμευση να ολοκληρώσω το πρώτο και να αναπτύξω με άλλη αφορμή το δεύτερο.
 

Θα τελειώσω διατυπώνοντας στον επίλογο μερικές σύντομες σκέψεις. Για τους Δυτικούς το Βυζάντιο, ίσως δικαιολογημένα, ήταν και είναι «σημείο αντιλεγόμενο», αφού δεν το ζουν, ούτε το γνωρίζουν. 

Για μας τους Έλληνες και τους άλλους ορθοδόξους λαούς το Βυζάντιο ζη, μέσα στους θόλους των Εκκλησιών, στον τρόπο της ζωής μας, στα ήθη και στις παραδόσεις μας, στους θρύλους και στα τραγούδια μας. Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς περιμένουμε να ζωντανέψει, να ψηθούν και από την άλλη πλευρά τα μισοτηγανισμένα ψάρια να τελειώσει ο παπάς την λειτουργία στην Αγία Σοφία, που την άφησε ατελείωτη. Όσο και αν συστηματικά απωθούν πολλοί την Μεγάλη Ιδέα της παλινόρθωσης του Βυζαντίου, τίποτε δεν μπορεί να σβήσει από τα πολιτιστικά μας κύτταρα την μεταμορφωμένη Μεγάλη Ιδέα του να κρατήσουμε τουλάχιστον την ψυχή, το πνεύμα του Βυζαντίου, που είναι συγχρόνως και το πνεύμα της Ελλάδος, να κρατήσουμε Χριστό και Ελλάδα, όπως συνιστούσε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Εκπλήσσονται ευχάριστα νέοι Ευρωπαίοι βυζαντινολόγοι, όταν επισκέπτονται την Ελλάδα και διαπιστώνουν πόσο ζωντανό είναι ακόμη μεταξύ του λαού το Βυζάντιο, πόσο πλήθος ανθρώπων σπεύδει να ασπασθεί θαυματουργές άγιες εικόνες και ιερά λείψανα, πόσο γεμίζουν οι εκκλησίες στις εορτές και στις πανηγύρεις.

Δακρύζουν πολλοί, όταν ακούν το καινούργιο άσμα «Στου Βοσπόρου τ' Αγιονέρια κατ' απ' την Αγιά Σοφιά», που λέγει για το σμυρνιό καράβι και την συμφορά της Μικρασιατικής καταστροφής, και σαν πολεμική ιαχή από τους αιώνες ακούν την παρήγορη διαβεβαίωση: «Θάρθουν πάλι στους αιώνες τ' Αλεξάνδρου οι Μακεδόνες».
 

Δυστυχώς στον καιρό μας δεν φαίνονται στον ορίζοντα Μεγαλέξανδροι και Μεγακωνσταντίνοι, αλλά εδώ και δεκαετίες είναι εμφανής και συστηματική η προσπάθεια να διώξουμε από την χώρα τον Χριστό και την Ελλάδα, να σβήσουμε ό,τι θυμίζει Βυζάντιο. Κατήργησαν το Χριστιανός Ορθόδοξος από τις ταυτότητες, ανέχονται να ξεσκίζονται και να καίγονται οι σημαίες μας, κατήργησαν τα εθνόσημα με τον σταυρό στις στολές των αξιωματικών της Αστυνομίας, και τον σταυρό στις στολές των νοσοκόμων του Ερυθρού Σταυρού, βγάζουν διαρκώς από τα σχολικά βιβλία εκκλησιαστικά και εθνικά κείμενα, θα καταργήσουν τα θρησκευτικά σύμβολα στις αίθουσες των δικαστηρίων και των σχολείων, θα μεταβάλουν το μάθημα των Θρησκευτικών σε μάθημα Θρησκειολογίας· μας διδάσκουν ήδη φανερά, κατά το παράδειγμα της Θ. Δραγώνα, ότι δεν είμαστε Έλληνες, αλλά ένα συνονθύλευμα εθνοτήτων, για να δικαιολογήσουν την μεταναστευτική Βαβέλ που ξένοι εσχεδίασαν, για να μας εμφανίσουν ως ένα πολυπολιτισμικό, πολυεθνικό κράτος. Τι άλλο να σημειώσουμε, υπάρχει άλλο κατώτερο σκαλοπάτι στου κακού τη σκάλα; Ένα τελευταίο βυζαντινό απομεινάρι, οι σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας στο θεσμό της συναλληλίας, της συνεργασίας, θα καταστραφεί με τη σχεδιαζόμενη συνταγματική μεταρρύθμιση, για να παύσει η αναγραφή της Αγίας Τριάδος στην αρχή του Συντάγματος, να καταργηθεί ο θρησκευτικός όρκος του προέδρου της Δημοκρατίας, των βουλευτών και άλλων, να παύσει η απαίτηση να είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Ορθόδοξος Χριστιανός. Αν ο εθνικός μας ποιητής Κωστής Παλαμάς είχε επισημάνει παρόμοια φαινόμενα στην εποχή του, πριν από 80-90 χρόνια, τι θα έλεγε σήμερα; Παραθέτω τους στίχους του από τον Προφητικό, όπου απευθυνόμενος στο Βυζάντιο, στη Ρωμιοσύνη, λέγει για το ελληνικό κράτος, για το ψέμμα κράτος-βασίλειο ότι δεν πήρε τίποτε από το μεγα¬λείο του Βυζαντίου, αλλά μόνο από τα κακά του.
 

Ο δικέφαλος αητός σου να! μακριά
μακριά πέταξε με τ' άξια και με τ' άγια
και θα ισκιώσουν τα τετράπλατα φτερά
λαούς άλλους, κορφές άλλες, άλλα πλάγια.
Προς τη Δύση και προς το Βοριά,
την κορώνα φέρνει, και κρατά
-και τα νύχια του είν' αρπάγια-
και τη δόξα και τη δύναμη κρατά·
και το γέλιο, και το ψέμμα το Βασίλειο
που γεννήθηκε από σένα μέσ' στον ήλιο.
κοίτα Θεέ! Θα σέρνεται μπροστά
σε μπαλσαμωμένη κουκουβάγια.
Μ' όλα σου θα ζη τα χαμηλά,
με καμιά σου δε θα ζη μεγαλωσύνη,
κ' οι προφήτες που θα προσκυνά,
νάνοι και αρλεκίνοι.
Και σοφοί του και κριτάδες
του άδειου λόγου οι τροπαιούχοι,
και διαφεντευτάδες
κυβερνήτες του οι ευνούχοι.

1. ΔΟΥΚΑ-ΚΡΙΤΟΒΟΥΛΟΥ-ΣΦΡΑΝΤΖΗ-ΧΑΛΚΟΚΟΝΔΥΛΗ Περί Αλώσεως της Κωνσταντι-νουπόλεως (1453). Συναγωγή κειμενων μετά προλόγου και βιβλιογραφικών μελετημάτων περί των τεσσάρων ιστοριογράφων υπό ΝΙΚΟΛΑΟΥ Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Τακτικού καθηγητού της Βυζαντινής Φιλολογίας εν τω Αθήνησι Πανεπιστημίω, Αθήναι 1953, σ. 60. 
2. Αυτόθι, σ. 187. 
3. Ν. ΙORGA, Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο, εκδόσεις Gutenberg,  Αθήναι 1985. Τί¬τλος πρωτοτύπου: Byzance après Byzance, Βουκουρέστι 1971. 
4. Για την αληθινή αυτή άλωση που συντελείται σταδιακά βλ. Πρωτοπρεσβυτέρου ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ,  Ορθοδοξία και Ελληνισμός. Νέα αιχμαλωσία και αντίσταση, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 36 εε. 
5. Το παράθεμα στο βιβλίο του ΒΛΑΣΙΟΥ ΦΕΙΔΑ, Βυζάντιο. Βίος-Θεσμοί-Κοινωνία- Εκκλησία-Παιδεία-Τέχνη, Δ' έκδοση, Αθήναι 1997, σ. 7. 
6. ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ, Τι είναι το Βυζάντιο, εκδόσεις Ωκεανίδα, Αθήνα 2008, σ. 598¬-599 
7. G. OSTROGORSKY, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Αθήνα 1978, τόμ. 1, σελ. 52-53. 
8. Βλ. βιβλιοπαρουσίαση στην εφημερίδα «Το Βήμα», 10 Μαρτίου 2000, σελ. 19, ένθετο «Βιβλιοθήκη». 
9. Βλ. σχετικώς περισσότερο για το 16ο Βυζαντινολογικό Συνέδριο της Βιέννης εις Πρωτοπρεσβυτέρου ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, Επόμενοι τοις Θείοις Πατράσι. Αρχές και Κριτήρια της Πατερικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 93 ε. Οι παρατεθείσες γνώμες στις σελ. 95-96 και 99-100. 
10. ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, Η πονεμένη Ρωμιοσύνη, Στ', έκδοση, Αθήνα 1984, σελ. 9-13. 
11. ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Προς τε Ιουδαίους και Έλληνας απόδειξις ότι εστί Θεός ο Χριστός 1, ΡG 48, 813-814
12.  ΒΛΑΣΙΟΥ ΦΕΙΔΑ, ένθ' ανωτ., σελ. 48. Για τις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας στο Βυζάντιο βλ. μεταξύ άλλων και Πρωτοπρεσβυτέρου ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ, Εκκλησία και Πολιτεία στην Ορθόδοξη Παράδοση, εκδ. Αρμός Αθήνα 2000 και Πρωτοπρεσβυτέρου ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, Εκκλησία και Πολιτεία. Χωρισμός ή συναλληλία;, Θεσσαλονίκη 2006. 
13. ΠΑΝΑΓ. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ο Χριστιανισμός και η εποχή μας. Από την ιστορία στην αιωνιότητα Αθήναι 1953, σελ. 22 και 39. Περισσότερα βλ. εις Πρωτοπρεσβυτέρου ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, Από την Νίκαια της Βιθυνίας στη Νίκαια της Γαλλίας. Ο Μέγας Κωνσταντίνος και οι μικροί των καιρών μας, Θεσσαλονίκη 2001. 
14. COLIN WELLS, Σαλπάροντας  απ' το Βυζάντιο. Πώς μια χαμένη αυτοκρατορία διαμόρφωσε τον κόσμο, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006. 
15. STEVEN RANCIMAN, Η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση, Εκδόσεις Δόμος, Αθήναι 1991.